Айгүл Забирова,
әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор,
ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ бас ғылыми қызметкері
Алдыңғы мақалада республикалық телеарналардан бастап блогерлер мен радиостанцияларға дейінгі Қазақстан медиа архипелагының басты аралдары сипатталған болатын, сондықтан осы жолы «Медиа қызығушылық әлеуметтік топтар бойынша қалай бөлінеді?», «Кім теледидар көреді, ал кім Telegram арналарын оқиды?», «Бірнеше буынды тоғыстыратын және оларды бөлетін медиа бар ма?» секілді келесі сұрақтарды қарастыру орынды болмақ. Бұл жолы біз ҚСЗИ-дың көктемгі сауалнама деректерін респонденттердің жынысы, жасы, білім деңгейі, табысы және тұрғылықты жері тұрғысынан қарастырамыз.
Күн сайын, бейнелеп айтқанда, біз ақпараттық дастарқанға жайғасамыз: біреу үшін бұл – теледидар алдындағы кешкі ас, біреу үшін – мессенджердегі жаңалық үзінділері, ал енді біреулер үшін – таңғы кофемен бірге оқылатын интернет-БАҚ. Осындай таңдаудың себебі неде? Бұл жасқа, қоршаған ортаға, білімге байланысты ма, жоқ, әлде қалыптасқан әдет пе? Басқаша айтқанда, жас жігіт таңертең Tengrinews-ті ашып, күндіз Telegram-ды шолып, кешке Netflix-ті қосса, әкесі керісінше істейді. Бұл неліктен болады? Бұл мақалада біз «камераны» жақындатып, кім қай «аралда» өмір сүріп жатқанын және не себепті сонда тұратынын көруге тырысамыз. Жастар қай жерде көп? Ал аға буын қайда? Қала тұрғындары мен ауыл тұрғындары қайда? Кім Telegram-ды, кім қазақстандық телевизияны, ал кім BBC-ді таңдайды? Мұнда қоғамның жаңалықты қалай қабылдайтынын, әрі неге бір деректі әртүрлі адамдар әрқалай түсінетінін ұғынудың үлкен кілті жатыр. Белгілі француз әлеуметтанушысы Пьер Бурдьенің айтуынша, тіпті ең қарапайым күнделікті әдеттер – ас ішу не медиа пайдалану – қоғамдағы терең әлеуметтік айырмашылықтарды көрсетеді. Олар – орныққан талғам мен дағдылардың (габитустардың) айқын көрінісі.
Сонымен эмпирикалық деректердің әлеуметтік-демографиялық талдауы қазақстандықтардың медиа тұтынуындағы бірқатар елеулі айырмашылықтарды айқындады:
1. Медиа алаңның гендерлік оптикасы. Қазақстандағы ерлер мен әйелдер ұқсас, бірақ бірдей емес ақпараттық тұтыну ерекшеліктерін көрсетеді. Әйелдер республикалық телеарналарға (63,7%, ал ерлер – 54%) және БАҚ-на (10,2%, ал ерлер – 8,1%), ал ер адамдар блогерлер мен қоғамдық пікір көшбасшыларына (9,6%, ал әйелдер – 7,9%), сондай-ақ шетелдік БАҚ-на (4,7%, ал әйелдер – 2%) көбірек сенеді. Әйелдер әлі де дәстүрлі медиа мінез-құлыққа бейім деп болжауға болады. Әсіресе бұл сенімді форматтарды жақтайтын егде жастағыларға тән. Ал ерлер болса, жаңашылдыққа бейімділік танытып, ақпаратты өз бетінше іздеуге көбірек дайын болуы мүмкін.
2. Ұрпақтар арасындағы жіктелу сызықтар мен тоғысу нүктелері. Жүргізілген зерттеуде респонденттердің жас ерекшелігі жіктелудің басым факторларының бірі болып шықты. Деректер көрсеткендей, адам есейген сайын телевизияның маңызы арта түседі: 30-45 жас аралығында – 54,3%, ал 60 жастан асқандардың арасында – 68,6%. Ал әлеуметтік желілер, керісінше, жасы үлкендер үшін сенімін айтарлықтай жоғалтады (жастар тобында – 44,9%, аға буында – 20,8%). Интернет-БАҚ-ын да көбіне жастар қолданады. Мәселен, 18-29 жас аралығындағы тұтынушылардың арасында интернет-БАҚ тұтынушылар үлесі – 38,3%, ал жасы 60-тан асқан тұтынушылардың үлесі тек 20,7%. Баспасөз басылымдарының (18–29 жастағыларда – 7,8%, 60+ жастағыларда – 12,8%) жасы үлкендер үшін маңызды болуын цифрлық дәуірге дейін қалыптасқан ақпараттық дағдының элементі ретінде түсіндіруге болады. Ұрпақаралық айырмашылықтар республикалық телеарналардың аудиториясында ең аз байқалды. Бурдьенің пайымына сүйене отырып, ақпарат тұтынудың белгілі бір түрін таңдау тек мүмкіндіктерге ғана емес, сонымен қатар адамның санасы мен тәніне сіңген қабылдау, талғам және дүниетанымдық бағдарлау үлгілеріне байланысты деген қорытынды шығарамыз.
3. Қала және ауыл. Цифрлық алшақтық бар ма? Қалаларда медиаалаң әлдеқайда сараланған әрі цифрландырылған. Жалпы алғанда, қала тұрғындары үшін әлеуметтік желілер мен мессенджерлер бірінші орында тұр, сондай-ақ интернет БАҚ-ы (қалада – 33,6%, ауылда – 25%) мен әлеуметтік желіні (қалада – 37,2%, ауылда – 30,6%) тұтыну деңгейі қалада әлдеқайда жоғары. Ауылдық жерлерде болса, телевизия (62,7%) мен баспасөз басылымдары (10,6%) жиі қолданылады. Тағы бір алшақтық – қала тұрғындарының блогерлерге сенімі жоғары (10,1%), ал ауылда бұл көрсеткіш небәрі 4% құрайды. Бұл алшақтық тек инфрақұрылымның қолжетімділігіне емес, сонымен қатар қала мен ауыл адамдарының мәдени деңгейінің әртүрлілігіне байланысты. Пьер Бурдьенің ұсынған тұжырымдамасына сәйкес, қала тұрғындары күрделі ортада өсіп, түрлі ақпарат көздерін түсініп қабылдауға бейім. Ал ауыл тұрғындарының телевизияға көбірек сүйенуі – олардың өмірлік тәжірибесі мен қалыптасқан медиа дағдыларының жалғасы.
Осылайша медиа кеңістік қоғамның әлеуметтік құрылымын қайта жаңғыртады: қала көбіне жаңалықты эклектикалық тұрғыда қабылдаса, ауылда институционалдық талғамдар сақталады. Бұл жағдай тек қолжетімділік мәселесін ғана емес, сонымен қатар медианы таңдауға байланысты әлеуметтік астарларды да ескеріп, ерекше назар аударуды қажет етеді.
4. Білім стратификациясы. Деректер көрсеткендей, білім деңгейі жаңалық көзіне деген сенім иерархиясын айқын бейнелеп, талғамдардың болжамды көрінісін қалыптастырады. Республикалық телеарналар барлық білім топтарында медиасенімнің көшбасшысы болып қала береді, алайда білім деңгейі өскен сайын олардың үлесі төмендейтіні анық. Мысалы, толық емес орта білімі бар респонденттердің арасында оған сенім 63,8%-ды құраса, ғылыми дәрежесі барлардың арасында 37,2%-ды құрайды. Адамның мәдени капиталы артқан сайын, ол рефлексия, талдау мен балама көзқарас элементтері бар ақпарат көздерін көбірек таңдайды. Осылайша интернет БАҚ-ын пайдалану оқырманнан қосымша ой еңбегін талап етеді: бұл жай ғана оқу емес, бұл – ақпаратты салыстыру және түрлі платформаларды пайдалана білу. Интернет БАҚ-на деген сенім де білім деңгейіне байланысты (толық емес орта білімі барларда – 23,1%, ал ғылыми дәрежесі барларда – 46,5%). Әрине, мұндай оқырмандар астарлы мағынаны түсіне алады, ақпарат пен үгіт насихатты айыра алады. Ең бастысы – білімді адамдар үшін жаңалық емес, оның түсіндірмесі маңызды. Ал бұл – үлкен өзгеріс.
Әлеуметтік желілер мен мессенджерлер бұқаралық тәжірибенің бағытын көрсетеді: олар көбіне орта білімі бар топтар арасында ең танымал (36,2%). Бірақ жоғары білімді адамдар да жеткілікті. Әлеуметтік желілер қазір ресми мен бейресмиді, ақыл мен эмоцияны ұштастыратын гибридті медиа тұтыну үлгісі қызметін атқаратыны сөзсіз.
Ең қызығы блогерлер туралы шығар. Блогерлерге деген сенім білім деңгейімен бірге өседі (толық емес білімі бар респонденттер – 8,1%, ғылыми дәрежесі барлар – 20,9%), бұл білімді адамдардың шала медиатұтынуы жөніндегі стереотипті жоққа шығарады. Қазақстандағы блогосфера біртіндеп мамандар мамандарды оқытатын сараптама алаңына айналып келеді. Бұл – аналитика, білім мен саясатты ұштастыратын медиастиль. Ал шетелдік БАҚ-ның аудиториясы таңғаларлықтай алуан түрлі: онда кәсіптік-техникалық білім алғандар да, мемлекеттік мөрмен бекітілген диплом иелері де бар.
Білім деңгейіне қатысты осы талдауды және Бурдьенің тұжырымдамасын қорытындылай келе, жаңалық көзін таңдағанда, біз қай ортаға жататынымызды, қандай символдарды бағалайтынымызды, әрі мәдени кодымыз қандай екенін көрсетеміз.
5. Медиа мен әлеуметтік топтар. Қысқаша айтқанда, республикалық телеарналар – барлық әлеуметтік топтарда, әсіресе табысы төмен адамдар арасында ең танымал жаңалық көзі. Ал әлеуметтік желілер мен интернет БАҚ-ның танымалдығы табыс деңгейі артқан сайын өседі. Блогерлер мен қоғамдық пікір көшбасшылары орта тапқа жақын болса, радио мен баспасөз тұтынушылары көбіне әл-ауқаты төмен топтарда кездеседі. Шетелдік телеарналарды көру әдеттері адамдардың әлеуметтік-экономикалық жағдайына байланысты өзгереді. Осылайша медиа қоғам бейнесін көрсетіп қана қоймай, тақырыптардың маңыздылығы мен маргиналдылығын айқындап, әлеуметтік шындықты қайталайтынына тағы да көзіміз жетті.
Нәтижесінде біз көп деңгейлі, бірақ салыстырмалы түрде болжамды медиа алаңды көре аламыз. Қазақстандағы медиа қызығушылық белгілі бір әлеуметтік стратификацияға бағынады. Адам неғұрлым жас, білімді және «қалалық» болса, соғұрлым әлеуметтік желілерден, интернет БАҚ-нан, блогтардан ақпарат алу ықтималдылығы жоғары болады. Ал есейген сайын телевизияға, баспасөздерге және радиоға деген сенім артады. Егер біздің деректерге Пьер Бурдьенің көзқарасынан қарасақ, Қазақстан азаматтарының медиатұтынуы жай ғана таңдау емес, бұл олардың түбірі терең өмірлік тәжірибесінің, габитусының көрінісі екенін аңғаруға болады. Біреулер таныс теледидар арналары аралдарында қалып, әдеттегідей ақпарат алса, ал енді біреулер цифрлық теңізге шығып, Telegram-ға сенім артады. Біреулер үшін интернет БАҚ – шығанақ қана болса, енді біреулер үшін ол – жаңа бағыттарды іздеуге мүмкіндік беретін алаң. Қазақстанның медиа архипелагы көп деңгейлі, мұнда әркімнің өз аралы мен өз бағыт-бағдары бар. Бірақ біз жүзетін бағыт БІЗДІҢ КІМ ЕКЕНІМІЗ, қайдан келгеніміз және ҚАЙДА БЕТ АЛҒАНЫМЫЗ туралы көп нәрсе айтады.
