Айгүл Забирова,
ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ
бас ғылыми қызметкері
Күнделікті өмірде адамдар арасындағы қатынастарда заманауи идеялар, мүмкіндіктер туралы идеялар барған сайын көбірек орын алуда, ал шектеулер туралы түсініктер кейінге шегінуде. Адамдар жұмыс істейтін ана баласына зиян келтіреді деп ойламайды. Жұмыс орындарын автоматты түрде ер адамдарға беру керек деп есептемейді. Әйелінің көп табыс табуын қиындық деп санамайды. Сонымен қатар білім алу қыз балаға қарағанда ер балаға маңыздырақ деп санамайды. Бұл – төңкеріс емес, өз болашағына сенуді үйреніп жатқан қоғамның сабырлы түрде есейуі.
«Жоғары білім қыз балаға қарағанда ер балаға маңыздырақ» деген тұжырым оқу процесіне, емтихандар мен жоғары білім туралы дипломға қатысты айтылғандай көрінеді. Алайда, оның астарында мүлде басқа мән жатыр. Бұл – білімді тек танымға бастайтын жол ретінде емес, ер адамға тән жауапкершіліктің нышаны ретінде түсінетін ескі гендерлік тәртіптің дауысы: оқы, бір орынға жет және абыройды түсірме! Сондықтан бұл сұраққа берілген жауаптар оқу-білімге деген көзқарасты емес, өміріміздің қалай болуы тиіс екенін, кімге алға ұмтылуға рұқсат етілгенін, ал кімге қарапайым күйде қалу қажет екенін көрсетеді.
ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ[1] тапсырысы бойынша жүргізілген сауалнама нәтижесінде қазақстандықтардың басым бөлігі (71,4%) «жоғары білім ер балаға маңыздырақ» деген көзқараспен келіспейтіні анықталды. Бұған бірнеше себеп бар және оларды Қазақстанның соңғы жылдардағы өзгерістерінен айқын көруге болады. Бұл көзқарасты қалыптастырған үш негізгі фактор бар:
- мемлекеттік саясат;
- халықаралық интеграция;
- елдің әлеуметтік-экономикалық жаңғыртылуы.
Бұл жылдар ішінде мемлекет гендерлік теңдік идеясын өз құжаттары мен бағдарламаларына жүйелі түрде енгізіп келді. Мыңжылдық даму мақсаттары мен басқа да халықаралық конвенциялар негізінде әзірленген гендерлік көрсеткіштер біртіндеп Қазақстанның барлық негізгі стратегияларына енді. Нақты өмірде бұл өте қарапайым көрініс табады: егер әрбір стратегия теңдікке қатысты міндеттер қойса, ал есеп беру жүйесі осы қағидатқа негізделсе, уақыт өте келе бұл ортақ түсініктің бөлігіне айналады. Мұның бәрі қоғамда не табиғи деп саналатынын, ал не ескірген түсінік екенін айқындайтын өлшем қалыптастырады.
Екіншіден, Қазақстан көп жылдан бері БҰҰ қабылдаған Орнықты даму мақсаттарының №5 бағыты мен әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы конвенция сияқты гендерлік теңдік жөніндегі халықаралық бастамаларға белсенді түрде қатысып келеді. Бұл сөздер салмақты әрі ресми естілгенімен, өмірде бәрі әлдеқайда қарапайым жұмыс істейді. Мемлекет осындай міндеттемелерді мойнына алып, Дүниежүзілік экономикалық форум сияқты жаһандық индекстерге қатысқан кезде, ол елемей өте салуға болмайтын сыртқы шеңберге енеді. Сондықтан бір сәтте «жоғары білім ұл үшін маңыздырақ» деген түсінік тек ескі норма ғана емес, халықаралық қағидаттарға сай келмейтін көзқарасқа айналады.
Ақыр соңында, өмірдің өзі бізді жаңа көзқарастарға жетелейді. Экономика күрделеніп, білім беру деңгейі артқан сайын әйелдердің қатысуы идеология емес, күнделікті қажеттілікке айналып келеді. Қазіргі таңда қазақстандық әйелдер белсенді жұмыс істеп, мансап құрып, қоғамдық өмірге араласып жүр, және бұл ешкімге таңсық емес.
Гендерлік теңдік елдің урбанизацияланып, қозғалысының артуы және білім деңгейінің өсуімен қатар табиғи түрде артып келеді. Осындай жағдайда «білім ер балаға маңыздырақ» деген ұстаным өткен дәуірдің сарқыншағы іспетті көрінеді.
Мемлекеттік саясат, халықаралық ықпалдастық және әлеуметтік-экономикалық жаңғыру сияқты үш негізгі фактордың тоғысуы қоғамда «білім ер бала үшін маңыздырақ» деген көзқарастың көпшілік үшін моральдық тұрғыда ескіргенін көрсетеді. Ал бұл ұстанымды әлі де қолдайтындар көбіне дәстүрлі экономикалық және мәдени ортада өмір сүретін топтар болып қала береді.
Сонымен, көріп отырғанымыздай, қазақстандықтардың басым бөлігі бұрынғы гендерлік тәртіпті қолдамайды, дегенмен бұл көзқарас (27%) әлі де берік сақталып, ер адамдар, ауыл тұрғындары, табысы төмен және дінді ұстанатын топтар арасында айқынырақ байқалады.
Мәселен, ерлердің арасында «жоғары білім ер бала үшін маңыздырақ» деген пікірді қолдайтындар көбірек (32,5%), ал әйелдер арасында бұл көрсеткіш 22,5%-ды құрайды. Бұл ерлердің жеке мүддесі туралы емес, көбіне олардың отбасы асыраушысы ретіндегі әлеуметтік рөлін ақтауға байланысты түсінік. Егер ер адам отбасының негізгі тірегі саналса, онда білім де оның әлеуметтік қозғалғыштығының құралы ретінде қарастырылады.
Ал әйелдер, керісінше, мұндай пікірмен жиі келіспейді, бұл түсінікті жағдай, себебі қазақстандық әйелдердің білім арқылы алға жылжу мүмкіндігі әлдеқашан дәстүрлі рөлдердің шеңберінен шыққан (1-сурет).
Жасы ұлғайған сайын ер балаларға жоғары білім беру маңызды деген ойды қолдайтындар саны да артады, ал жастар арасында бұл пікірге сенім аздау. Дегенмен айырмашылық айтарлықтай емес, яғни бұл ұрпақтар қақтығысы емес, барлық жастағы адамдар арасында дәстүршілдіктің біртіндеп әлсіреуінің көрінісі деп айтуға болады (2-сурет).
Ауылдық жерлерде бұл пікірді қолдау жиі кездеседі, себебі ауыл шаруашылығында ер мен әйел еңбегінің айырмашылығы әлі де маңызды. «Ер адам – асыраушы» рөлі ауылда ұзақ сақталады. Қалада жағдай басқаша: мұнда адамның рөлі емес, оның қабілеті мен біліктілігі маңызды. Сондықтан қала тұрғындары арасында білімді жынысына қарай бөлу қажет деген пікірге сенетіндер аз (3-сурет).
Орта білімді адамдардың арасында «жоғары білім ер балаға маңыздырақ» деген пікір көбірек кездеседі, олардың үлесі 33,9%-ды құрайды. Білімі жоғары адамдар арасында бұл көзқарас азаяды, себебі заманауи экономикаға белсенді кіріскен сайын гендерлік рөлдерге сенім төмендейді.
Діни сенім бұл пікірге әсер ететін ең айқын фактор болып шықты. Дінді ұстанатындар арасында оны қолдау 44%-ға жетті, яғни орташа көрсеткіштен екі есе жоғары. Мұнда діни тұрғыдан қарағанда гендерлік тәртіп моральдық жүйе ретінде жұмыс істейді. Ер адам отбасының негізгі асыраушысы болса, әйел отбасының тірегі рөлін атқарады.
Табысы төмен топтарда «жоғары білім ер балаға маңыздырақ» деп есептейтіндер шамамен 34% құрайды. Ресурстар шектеулі болғанда қоғам өз мүмкіндіктерін тиімді пайдаланады, өйткені білім әлі де қымбат әрі бағалы ресурс болып есептеледі. Демек, теңсіздіктің дамуы тек мәдени емес, материалдық факторлар арқылы да жүзеге асады.
Дәстүрлі көзқарас сақталғанымен, жалпы жағдай мүлде басқаша көрінеді. Егер біз гендер тақырыбындағы төрт мәселені – жұмыс істейтін ана, еңбек нарығындағы ер адамдарға қысым, отбасының табысы және ер бала мен қыз балалардың білімі – кең тұрғыда қарасақ, бір маңызды тенденция айқын көрінеді. Біз әлі де ескі гендерлік тәртіптің ізімен өмір сүріп келеміз, бірақ күнделікті өмірде, адамдар арасындағы қатынастарда шектеулерден гөрі мүмкіндіктерді ұсынатын заманауи идеялар басым бола бастады.
Қазір таңда жұмыс істейтін ананы балаға кері әсері бар деп есептейтіндер азайды. Жұмыс орындарын автоматты түрде ерлерге беру қажет деп санамайды. Әйелі көбірек табыс тапса, оны драма немесе үлкен қиындық ретінде қабылдамайды. Ең бастысы, енді ешкім білімді ер балаға артық беру керек деп ойламайды. Бұл революция емес, қоғамның тыныш әрі сенімді түрде ересей түсуі, өз болашағына сенім артуы. Деректер көрсеткендей, болашақ ұлдар мен қыздар үшін бірдей мүмкіндіктерге ие болып отыр.
[1] 2024 жылғы 11 мамыр мен 22 маусым аралығында ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ тапсырысы бойынша жүргізілген сауалнама, респондент саны 8101 адам. Сауалнамаға еліміздің 17 өңірі мен республикалық маңызы бар қалалар – Астана, Алматы және Шымкенттен 18 жастан асқан респонденттер қатысты.
