2024 жылғы 12 желтоқсан күні Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Қазақстанның стратегиялық зерттеулер институты «Елдің күн тәртібін қалыптастырудағы сараптамалық орталықтардың рөлі» тақырыбында «КИСИ GPS: Gylym. Pikir. Sayasat» Ұлттық сараптама алаңының отырысын өткізді.
Отырыс аясында сараптамалық орталықтардың қызметіне, олардың мемлекеттік саясатты жасау және қоғамдық күн тәртібін қалыптастырудағы ықпалына байланысты өзекті мәселелер талқыланды.
ҚР Президенті жанындағы Қазақстанның стратегиялық зерттеулер институтының директоры Еркін Тұқымов кездесуді аша отырып, талқыланатын тақырыптың өзектілігін атап өтті. Ол Мемлекет басшысы Түркістандағы Ұлттық құрылтайда сөйлеген сөзінде мемлекеттік саясатты сапалы сараптамалық-талдамалық сүйемелдеумен қамтамасыз ету қажеттігін атап өткенін еске салды.
ҚСЗИ директоры сараптамалық саланы дамытудың негізгі мәселелеріне тоқталып, ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ қызметінің басым бағыттары туралы баяндады.
«ҚСЗИ қызметінің басым бағыты – сараптамалық қоғамдастықпен жүйелі өзара әрекеттестік және диалог құру, сарапшыларды мемлекеттік саясатты сараптамалық-талдамалық сүйемелдеуге тарту, жас сарапшыларды қолдау және оқыту. Осы мақсатта ҚСЗИ жанында бірнеше диалог алаңдары мен сараптамалық кеңестер – «КИСИ GPS» Ұлттық сараптамалық алаңы, Сыртқы саясат және Экономикалық даму жөніндегі сараптамалық кеңестер, Өңірлік сарапшылар кеңесі құрылды. Жас сарапшыларды қолдау бағдарламасының үш кезеңі өткізілді, олардың соңғысы аймақтық мәселелерге арналды. Оның жаңалығы оған тек өңірлік сарапшылардың қатысуына рұқсат беру, сондай-ақ оның финалистерін ҚСЗИ кадр резервіне қабылдау болды», – деді Е. Тұқымов.
Ұйым басшысының айтуынша, ҚСЗИ жұмысының тағы бір маңызды бағыты – өңірлердің сараптамалық-талдамалық әлеуетін дамыту және қолдау.
«Биыл маңызды бастама – сегіз өңірдегі өкілдіктерден тұратын ҚСЗИ өңірлік желісі іске қосылды. Желінің жұмысын Өңірлермен жұмыс жөніндегі бөлім үйлестіреді. Өңірлік желіні дамыту өңірлердегі өз өкілі арқылы «бірінші қолдан» жедел және сенімді деректерді алуға, өңірлер бөлінісінде елдің әлеуметтік-экономикалық даму серпінін бақылауға мүмкіндік береді. Басқаша айтқанда, егер біз экономикалық және әлеуметтік салалардағы «орындардан» нақты көріністі көретін болсақ, біз сапалы аналитика дайындап, өңірлерді қолдау мен дамыту бойынша кешенді ұсыныстар әзірлей аламыз», – деп атап өтті Е. Тұқымов.
Сондай-ақ, ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ басшысы олардың қызметін үйлестіруді арттыруға, жүйелі негізде тәжірибе және ақпарат алмасуды жолға қоюға, өңірлік зерттеулер бағытын нығайтуға бағытталған талдау орталықтары қызметінің тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстарымен бөлісті.
«Түрлі институттардың өкілдерін біріктіретін зерттеушілер желісін қалыптастыру, сондай-ақ бірлескен жобаларды іске асыру орынды болып көрінеді. Мысалы, «Қазақстан өңірлерін дамыту» тақырыбындағы бірлескен көпшілік баяндама дайындау, бұл өңірлік зерттеулердің жетіспеушілігін өтеуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ сараптамалық орталықтардың үйлестірілген жұмысын жолға қою институттар арасында деректер мен талдамалық материалдармен алмасу үшін бұлтты платформаларды пайдалануға, сондай-ақ сарапшыларға, зерттеушілерге әртүрлі институттарда жұмыс істеуге мүмкіндік беретін алмасу және тағылымдама бағдарламаларын ұйымдастыруға, сол арқылы кәсіби байланыстарды нығайтуға мүмкіндік береді», – деді Е. Тұқымов.
Талқылау барысында Қолданбалы этносаяси зерттеулер институтының директоры Талғат Қалиев сараптамалық сала озық жұмыс істеуі керек екенін атап өтті.
«Бүгінде біз жағдаяттық әрекет ету режимінде жиі жұмыс істейміз. Сондықтан бізге мемлекеттік аппарат жұмысының әлсіз тұстарын, сондай-ақ жүйелік дағдарыстар мен ықтимал қақтығыстарды анықтаудың нақты алгоритмдері қажет», – деді Т. Қалиев.
Сонымен қатар Қолданбалы этносаяси зерттеулер институтының директоры ҚСЗИ-дың сараптамалық қоғамдастықты шоғырландыру жөніндегі күш-жігерін атап өтті.
«ҚСЗИ ортақ жобалар мен пікірталастарға мемлекеттік және жеке ақыл-ой орталықтарының алуан түрін жұмылдыра алатын шоғырландырушы құрылымға айналғаны қуантады. Келесі кезең BigData құралдары арқылы зерттеулердің бірыңғай банкін және нәтижелерді кросс-талдау мүмкіндіктерін қалыптастыру болуы мүмкін», – деп ұсынды Т. Қалиев.
Экономикалық зерттеулер институтының директоры Әсел Сәрсенбаева сараптамалық нарықты дамыту үшін оның беделін арттыру және қаржыландыру көздерін кеңейту – атап айтқанда, мемлекеттік «ақыл-ой фабрикаларына» өз қызметін коммерцияландыруға мүмкіндік беру қажеттігіне назар аударды.
«Бұдан басқа, жұртшылықпен көбірек өзара әрекеттестік жасау, зерттеу нәтижелерін, оның ішінде қоғамдық сараптамалық алаңдар арқылы көрсету қажет», – деп атап өтті Ә. Сәрсенбаева.
ҚР Парламенті Мәжілісі жанындағы Қоғамдық палатаның мүшесі Тоғжан Қожалы КИСИ GPS-тің күн тәртібі туралы өз пікірімен бөлісті. Атап айтқанда, ол сараптамалық салада кадр саясатын қалыптастыруға баса назар аудару қаржылық құрамдас бөлікке емес, сараптамалық сала беретін мүмкіндіктерге аударылуы керек екенін атап өтті.
«Бір кездері аналитикалық институттар көптеген жақсы талдаушылар үшін бастапқы алаңға айналды, содан кейін олар өсті. Сондықтан, бұл жастар үшін драйвер және мотивация болуы керек, неге адамдар аналитикаға баруы керек», – деді Т. Қожалы.
Мемлекеттік басқару саласындағы белгілі сарапшы, Назарбаев Университетінің докторанты Сабина Садиева мемлекет талдамалық қызметтердің бас тапсырыс берушісі және тұтынушысы болып табылатын Қазақстандағы талдамалық нарықтың тарлығы – объективті факторларға байланысты екенін атап өтті.
«Біз аналитикаға мемлекеттік сұраныс біз үшін институционалдық сұраныс екенін қабылдауымыз керек. Мемлекеттік сараптамалық орталықтардың жүйелі ұзақ бағдарламалық зерттеулермен айналысуға мүмкіндік беретін тұрақты қаржыландыру түріндегі бәсекелестік артықшылығы бар», – деді сарапшы.
Сондай-ақ, С. Садиева ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ-дың Қазақстанның сараптамалық-талдамалық қоғамдастығын дамытуға бағытталған бастамаларына оң баға берді:
«Мен бүгін ҚСЗИ-дың атқарып жатқанын көргеніме өте қуаныштымын. Өңірлік сараптамалық алаңдарды, өңірлік қоғамдастықты дамыту үлкен маңызды бағыт деп санаймын. Сондай-ақ біз ҚСЗИ журналының Scopus дерекқорына кіруін күтеміз».
Astana Open Dialogue диалог алаңының негізін қалаушы, ҚР Парламенті Мәжілісі жанындағы Қоғамдық палатаның мүшесі Александр Данилов сараптамалық қызметтердің толыққанды нарығын қалыптастыру үшін сараптамалық орталықтардың өздері неғұрлым нарықтық болуы қажет екенін атап өтті.
«Өнімдерді дұрыс қалыптастыру керек және нарықпен жұмыс істей алатын адамдарды тарту қажет. Яғни, тапсырыс берушілерге бейімделген дұрыс корпоративтік өнімдерді сату. Таза аналитикалық ойлаудан сәл алыстап, нарықта не сұранысқа ие екенін түсіну», – деп өз пікірімен бөлісті А.Данилов.
DESHT зерттеу орталығының жетекшісі Қуаныш Жайықов сараптамалық қоғамдастық қалыптастыру үшін не ұсына алады деген сұраққа жауап бере отырып, «ақыл-ой орталықтарын» қаржыландыру қайырымдылыққа тең болған кезде шетелдік тәжірибені қарастыруды ұсынды.
«Тиісінше, бұл осындай ұйымдарды қолдау үшін қайырымдылыққа қаражат бөлетін жеке корпорациялар үшін салық шегерімін қамтиды. Содан кейін бизнесте «ақыл-ой» орталықтарын қаржыландыруға қандай да бір ынталандыру болады. Бұл саналы кәсіпкерлер туралы, идеялардың климатымен жұмыс істеуге дайын адамдар туралы, ал Think Tank және идеялардың климатын қалыптастырады-мүмкін, талдау орталықтарын қолдауға қайырымдылық жасайды. Содан кейін бізде нарықтық, объективті және мемлекеттік емес аналитикаға деген сұраныс пайда болады», – деді Қ. Жайықов.
TALAP қолданбалы зерттеулер орталығының атқарушы директоры Әсет Жарқынов өз сөзінде «ақыл-ой орталықтары» мен мемлекеттік органдардың өзара әрекеттестігіндегі кемшіліктерді атап өтті.
«Бүгінгі таңда талдау орталықтары мен мемлекеттік органдар арасындағы әріптестік көбінесе жоғарыдан қойылған нақты міндеттерді шешуге негізделеді. Бұл тәсілді тиімді деп атауға болмайды. Сараптамалық орталықтар, соның ішінде біздің TALAP орталығы тек тапсырмаларды орындаушылар болатын тәсілден алшақтау қажет. Сонымен қатар бүгін біз мемлекеттік органдардың бір-бірін жиі қайталайтын әлеуметтанулық зерттеулер жүргізетінін көріп отырмыз. Жүйелік тәсілдің болмауы тиімсіздікке және ресурстардың шашырауына әкеледі. Мысалы, ҚСЗИ үйлестіру орталығын құру хаосты жоюға, жүйелі жұмыс құруға және зерттеу сапасын арттыруға мүмкіндік береді», – деді Ә. Жарқынов.
ҚР Парламенті Сенаты Төрағасының кеңесшісі Жұлдызай Ысқақова өз кезегінде талдамалық кадрларды, атап айтқанда Сенат жанындағы Талдау мектебін даярлаудың қоғамдық жобалары туралы пікірімен бөлісті.
«Қазіргі уақытта Талдау мектебінің түлектерінің саны Қазақстанның түрлі зерттеу салалары мен өңірлерінен екі жүзден астам аналитиктерді құрады. Олардың барлығы сұранысқа ие, соның ішінде ақпараттық салада, үнемі теледидарда пікірлерімен бөліседі. Біз телеарналардан олардың кәсібилігі мен құзыреттілігі туралы оң пікірлер аламыз», – деді Ж. Ысқақова.
MNU қауымдастырылған профессоры Муслим Хасенов академиялық еркіндік сияқты аспектіге назар аударды.
«Менің ойымша, сараптамалық-талдамалық сала туралы айтатын болсақ, біз академиялық еркіндіксіз қалыптастыру мүмкін емес зерттеу мәдениеті мен зерттеу ортасының болуы туралы көбірек айтуымыз керек. Бұл ұғым қаншалықты абстрактілі болып көрінсе де, академиялық еркіндік ғалымның, зерттеушінің, талдаушының шектеусіз және араласусыз сөйлеуге, жариялауға нақты құқығын қамтиды. Сонымен қатар ғылыми қоғамдастықтың академиялық адалдық, зерттеу әдістері сияқты академиялық стандарттарды белгілеуінің арқасында пайда болатын көптеген басқа кепілдіктер мен белгілі бір иммунитетті сипаттайды. Бұл талдаушының объективтілігі мен тәуелсіздігіне кепілдік береді», – деді М. Хасенов.
«КИСИ GPS» алаңының қатысушылары талқылау сараптамалық орталықтардың тиімділігін арттыруға және олардың әлеуметтік-экономикалық даму стратегияларын әзірлеу мен іске асырудағы рөлін күшейтуге, сондай-ақ сарапшылар мен мемлекеттік құрылымдар арасындағы ынтымақтастықты нығайтуға мүмкіндік беретініне сенім білдірді.
