Марат Жұмағұлов, ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ
Экономикалық саясатты талдау бөлімінің бас ғылыми қызметкері,
заң ғылымдарының докторы, профессор
«Президент Әкімшілігі мен Қауіпсіздік Кеңесі бір апта ішінде құқық қорғау органдарының қызметін талдап, барлық кемшіліктерін ашық көрсетіп, проблемаларды шешу жолдарын ұсынуы қажет. Бұл — өз жалғасын табатын өте маңызды жұмыс».
— Қасым-Жомарт Тоқаевтың құқық қорғау органдарының алқа отырысындағы сөзі.
1. Қазіргі жағдай: сын-қатерлер мен сенімсіздік
Оң динамикаға қарамастан, құқық қорғау органдары жүйесінде полицияның қоғам алдындағы беделіне тікелей әсер ететін жүйелік мәселелер сақталуда. Әлеуметтік сауалнама нәтижелеріне сәйкес, қазақстандықтардың шамамен 62%-ы полицияға сенеді, тағы 27%-ы «көбірек сенетінін» айтқан. Алайда әр оныншы респондент (9%) полицияға мүлде сенбейтінін мәлімдеген.
Сенімсіздіктің себептері тек теріс тәжірибемен ғана емес, одан тереңірек жатыр. Респонденттердің шамамен төрттен бірі бұл мәселені сыбайлас жемқорлықпен, ал тағы 20%-ы қызметтік міндеттерді формалды әрі тиімсіз орындаумен байланыстырады. Адамдар өздерін қорғалмаған сезініп, немқұрайдылыққа немесе нақты көмек орнына бюрократиялық жауаптарға жиі тап болуда. Бұл — техникалық қана емес, сенімнің психологиялық дағдарысы.
Полиция қызметкерлерінің сыбайлас жемқорлыққа қатысуы ерекше алаңдаушылық тудырады. Халықаралық қылмыс құрбандары бойынша зерттеулерге (ICVS) сәйкес, қазақстандықтардың шамамен 5%-ы мемлекеттік қызметкерлерден пара талап ету фактісіне кезіккен, оның жартысы — полиция қызметкерлері. 2024–2025 жылдары парақорлық, қызметтік өкілеттіктерді асыра пайдалану және дөрекілік сияқты жүздеген заңбұзушылық тіркелген. Мұның бәрі әділеттілік сезімін жойып, мемлекетке деген сенімді әлсіретеді.
2. Аналитикалық ресурстардың шектеулігі
Жүйені реформалау әрекеттері жасалып жатыр. 2022 жылы Ішкі істер министрлігі формалды есеп беруден проактивті әрекет ету мен алдын алуға көшу үшін Аналитикалық орталық құрды. Алайда, іс жүзінде аналитикалық инфрақұрылым бытыраңқы күйде қалып отыр: аймақтар мен ведомстволар арасында тиімді дерек интеграциясы жоқ.
2021 жылдан бастап UNODC қолдауымен community-oriented policing (қоғамға бағдарланған полиция) концепциясы бойынша семинарлар өткізілуде, алайда бұл бағдарламалар әзірге тек пилоттық сипатта ғана іске асырылып жатыр.
3. Адам құқықтары және жәбірленушілерді қорғау
АҚШ Мемлекеттік департаменті мен Human Rights Watch секілді халықаралық ұйымдар тұрмыстық және гендерлік зорлық-зомбылықпен күреске арналған ресурстардың жеткіліксіздігін атап көрсетеді. Кәмелетке толмағандарды қоса алғанда, ұсталғандарға дөрекілік көрсету жағдайлары әлі де кездеседі. Заңнамалық бастамалардың баяу жүруі мен институционалдық жауапкершіліктің әлсіздігі азаматтардың құқық қорғау жүйесіне деген сенімін төмендетуде.
4. Өсу мүмкіндіктері: ақпараттық және адами ресурстар
Оң өзгерістер келесі бағыттарда мүмкін:
- Құқық бұзушылықтар, қылмыстық істер мен жедел шақыртулар деректерін біріктіретін ІІМ-нің бірыңғай ақпараттық-аналитикалық жүйесі енгізілуде.
- Дербес әрекет ету мен алдын алу үшін аналитикалық орталықтар дамып келеді.
- Қоғамға бағытталған полиция тұжырымдамасы UNODC тарапынан әдістемелік қолдау табуда және халықаралық тәжірибеге (Канада, Скандинавия, Ұлыбритания, сондай-ақ кеңес дәуіріндегі учаскелік тәжірибе) сүйене алады.
Сенім күшпен емес, жеке қарым-қатынас арқылы қалыптасады: жергілікті қауымдастықтардың өміріне қатысу, ашық диалог пен айқын жұмыс арқылы.
5. Гендерлік теңгерім және осал топтар
Қазақстан полициясындағы әйелдердің үлесі небәрі 6–12% аралығында. Бұл әсіресе тұрмыстық және жыныстық зорлық-зомбылық жағдайларына ден қоюда маңызды. Әйел-полицейлерге дағдарыстық жағдайлардағы жәбірленушілер көбірек сенім білдіреді. Патрульдік қызметке әйелдердің қатысуын кеңейту және арнайы бөлімшелер құру — әділет пен тиімділікке бастайтын қадам.
Осал топтарды — балаларды, әйелдерді, мигранттарды қорғау тек арнайы дағдыларды ғана емес, институционалдық тәсілді өзгертуді де талап етеді.
6. Негізгі проблемалар мен ықтимал шешімдер
7. Стратегиялық ұсыныстар
Қоғамға бағдарланған полиция моделін құру үшін кешенді тәсіл қажет:
а) Сыбайлас жемқорлыққа қарсы бағдарлама: нақты мерзімдер, қоғамдық бақылау, ашық KPI.
ә) Аналитиканы дамыту: аймақтық тапсырмаларды анықтау, болжамдық жүйелерді енгізу, жергілікті билікпен әріптестік.
б) Community policing: ірі пилоттық жобалар, бүкіл ел бойынша стандарттарды бекіту.
в) Гендерлік сезімталдық: полициядағы әйелдер санын арттыру, әйелдер мен балалар істері жөніндегі бөлімдерді қолдау.
г) Қызметкерлердің әлеуметтік жағдайы: психологиялық қолдау бағдарламалары, ПТСА-ның алдын алу, демалыс пен ротация жүйесі.
д) Қоғаммен коммуникация: есеп беру, диалог, түсіндіру кампаниялары — сенімді нығайтудың маңызды құралы.
