Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары кеңесін (АӨСШК) шақыру жөніндегі қазақстандық бастамаға отыз жыл толды. 1992 жылғы 5 қазанда БҰҰ Бас Ассамблеясының 47-ші сессиясының трибунасынан айтылған АӨСШК шақыру идеясы Азия өңірінде ынтымақтастықтың жаңа форматын қалыптастыруды бастады.
Форумды шақыру қажеттілігі биполярлық жүйе ыдырағаннан кейінгі күштер тепе-теңдігінің өзгеруімен, жаңа елдер мен саяси субаймақтың – Орталық Азияның пайда болуымен және жаңа мемлекеттердің ортақ және бөлінбейтін қауіпсіздік кеңістігіне интеграциялануына байланысты аймақтық қауіпсіздік архитектурасының өзгеруімен түсіндірілді.
Бастаманың мәні – превентивті дипломатия, дауларды бейбіт жолмен реттеу және өңірлік қауіпсіздік пен тұрақтылықты нығайту саласындағы ынтымақтастықтың тиімді тетігін құру.
Осы кезден бастап әлемдегі геосаяси жағдай мен Азиядағы әскери-стратегиялық қауіпсіздік бірнеше рет өзгерді. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының кезекті төрағалығы әлемдік жүйенің жаңа геосаяси қайта форматталуымен тұспа-тұс келді. Бұл қайта форматтау қауіпсіздік саласындағы терең процестермен, оның ішінде азиялық процестермен байланысты. Болып жатқан өзгерістердің өзіндік белгісі және сонымен бірге олардың катализаторы COVID-19 таралуынан туындаған планетарлық пандемия болды.
АӨСШК процесі басталғаннан бері Форумға мүше мемлекеттер оның қызметінің шеңберін анықтау және қалыптастыру бойынша үлкен жұмыс жасады. АӨСШК Азия құрлығының 90%-дан астамын алып жатқан планетамыздың жартысынан астамы бар 27 мемлекетті біріктірді.
Азияда (кеңірек – Еуразияда) болып жатқан орталық процестер АҚШ пен ҚХР арасындағы бәсекелестіктің артуы, сондай-ақ Қытайдың бастамасымен «Бір белдеу – бір жол» орасан зор геосаяси және геоэкономикалық жобасын іске асыру перспективалары болып табылады. Өткен кезеңнен Таяу және Орта Шығыс, Оңтүстік Азия, Азия-Тынық мұхиты аймағы, Оңтүстік-Шығыс Азия және Солтүстік-Шығыс Азия сияқты өңірлердегі жағдай айтарлықтай өзгерді. Жапония, ҚХР, Үндістан, Ресей, Түркия және т. б. көптеген Азия және Еуразия мемлекеттерінің қауіпсіздік стратегиялары өзгерістерден өтті.
Мұндай қарама-қайшы жағдайларда АӨСШК рөлі мен орны түбегейлі өзгереді. Бұл ұйымның өзара ықпалдастық пен сенім шараларын нығайту бағытындағы эволюциясын Қазақстан тағы да өз мойнына алуы тиіс. Қазіргі жағдайлар АӨСШК күн тәртібін қайта қарауды, қауіпсіздікті қамтамасыз етудің жаңа құралдарын іздеуді талап етеді.
Орталық Азия географиялық және геосаяси тұрғыдан алғанда стратегиялық, көліктік және экономикалық сипаттағы барлық ірі континенттік жобаларды іске асыруда өзекті жағдайға ие. Яғни АӨСШК-нің болашақ тағдыры Ресей, ҚХР, Үндістан, Иран, Түркия, Қазақстан және т. б. сияқты ірі және орта ойыншылар мен халықаралық ұйымдардың ықпалымен байланысты болады.
АӨСШК толыққанды халықаралық ұйымның мәртебесіне, рөліне, функцияларына, жұмыс әдістеріне, құрылымына және басқа да қасиеттеріне ие:
1) 1999 жылғы АӨСШК-ге мүше мемлекеттер арасындағы өзара қарым-қатынасты реттейтін қағидаттар декларациясында көрсетілген мүше мемлекеттердің жалпы қағидаттары және 2002 жылғы Алматы актісінде бекітілген мүше мемлекеттердің жалпы мақсаттары мен ұмтылыстары.
2) АӨСШК жарғылық құжаттары – АӨСШК тиімді жұмыс істеуі үшін қажетті құрылым мен институттарды берген 2002 жылғы Алматы актісі және Алматы актісінің ажырамас бөлігі болып табылатын 1999 жылғы қағидаттар декларациясы, сондай-ақ Хатшылықтың жарғылық құжаты – 2006 жылғы Хатшылық туралы келісім.
3) АӨСШК-нің БҰҰ Жарғысының мақсаттары мен қағидаттарына бейілділігі және АӨСШК қызметінің халықаралық-құқықтық базасы БҰҰ Жарғысы және халықаралық құқық болып табылатынын мойындағаны АӨСШК-нің жарғылық құжаттарында көрсетілген.
4) Басқарушы органдардың тұрақты құрылымы – саммит, Министрлер кездесуі, Аға лауазымды тұлғалар комитеті және жұмыс органдары – арнайы жұмыс тобы мен сарапшылар кездесулері;
5) Инклюзивті консенсус шешімдер қабылдау тетігі; мүше мемлекеттердің бірыңғай ұстанымын және процедуралар қағидаларында белгіленген олардың жұмыс әдістерін көрсетіп, құжаттарды қабылдайтын басшы органдардың тұрақты кездесулері;
6) Жауапкершіліктің нақты айқындалған және тұрақты саласы, яғни мандат – Сенім шараларының каталогында және кооперативтік тәсілде көрсетілген және АӨСШК шеңберіндегі өзара іс-қимылдың барлық аспектілерін қамтитын бес өлшемде жұмыстың нақты бағыттарының тізбесін қамтитын сенім шараларын орындау.
7) Үйлестіру және бірлесіп үйлестіру институтын, сарапшылар кездесулерін, іс-қимыл тұжырымдамалары мен жоспарларын әзірлеуді, нақты іс-шаралар өткізуді, ақпарат алмасуды және жұмыстың басқа да көптеген нысандарын қамтитын сенім шараларын жүзеге асырудың белгіленген әдістері. Сенім шараларын іске асыру шеңберінде АӨСШК іс-шараларының көлемі мен сапасы практикалық қызметті жүзеге асыру тетігі ретінде форумның қажеттілігі мен пайдалылығын куәландырады.
8) Төрағалық ету функциясы – АӨСШК кездесулерін өткізуді, олардың шешімдерін дайындауды, АӨСШК сыртқы өкілдігін және басқа да функцияларды қоса алғанда, мүше мемлекеттердің бірінің форумның ағымдағы қызметін үйлестіру;
9) Тұрақты жұмыс істейтін атқарушы орган – АӨСШК кездесулерін, сенім шараларын орындауды, сыртқы байланыстарды, Төрағалыққа жәрдемдесуді және басқа да функцияларды қоса алғанда форумның барлық қызметіне әкімшілік, ұйымдастырушылық, техникалық және ақпараттық қолдауды қамтамасыз етуді қоса алғанда мүше мемлекеттер айқындайтын міндеттерді орындайтын хатшылық;
10) Бас лауазымды тұлға – Хатшылықтың қызметіне жауапты, әкімшілік, қаржылық және кадрлық басқаруды, сондай-ақ сыртқы ынтымақтастықты жүзеге асыратын Хатшылықтың атқарушы директоры.
11) Хатшылықтың, оның персоналының және АӨСШК-ге мүше мемлекеттер өкілдерінің артықшылықтары мен иммунитеттері туралы толыққанды халықаралық ұйымдардағыдай заңды мәртебе беретін Конвенция.
12) Мүше мемлекеттер бөлетін қаржы ресурстары және олар белгілеген бюджеттік басқару тетіктері, оның ішінде қаржылық ережелер мен жалпы ережелер, жыл сайынғы бюджет, қаржылық есептілік және сыртқы аудит тетігі.
13) Қызметкерлердің тұрақты штаты және кадр ресурстарын басқару тетіктері, оның ішінде персонал туралы ереже, штат кестесі және лауазымдарды санаттау, дипломаттарды (кәсіби персоналды) секондтау және жалпы персоналды жалдау тетігі.
14) Мүше мемлекеттер белгілі бір мақсаттар үшін құрған консультативтік сипаттағы тұрақты жұмыс істейтін институттар – іскерлік кеңес және жастар кеңесі, басқа да қосалқы құрылымдар және мамандандырылған форумдар.
Осылайша одан әрі институционалдық нығайтудың орта мерзімді және ұзақ мерзімді кезеңдерінде АӨСШК жұмысының қолданыстағы құрылымы мен тетіктеріне біртіндеп және кезең-кезеңімен жетілдірулер мен толықтырулар енгізу көзделеді.
Өзара іс-қимылдың бес өлшемі шеңберінде жаңа сенім шараларын қабылдау және ынтымақтастық салаларын кеңейту жолымен Сенім шараларының каталогын одан әрі жаңарту және көбейту, сондай-ақ сенім шараларын жүзеге асыру тетігін жетілдіруді жалғастыру қажет. АӨСШК басқарушы органдарының отырыстарында сенім шараларын жүзеге асыруға тұрақты шолу жүргізу керек.
Мұрат Лаумулин,
ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ өкілдігінің бас ғылыми қызметкері
