Орталық Азия аймағы салыстырмалы түрде соңғы кездерде ғана тұрақты даму принциптерін белсенді түрде ұстануды бастады, дегенмен ұлттық деңгейде жекелеген тұжырымдамалар 1990 жылдардың аяғында әзірленді. Қазіргі уақытта ОА-ның барлық бес елінде – Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Түрікменстанда, тұрақты дамуға қол жеткізу дамудың басты басымдығы ретінде айқындалады және стратегиялық құжаттарда көрініс табады. Сонымен қатар, барлық мемлекеттер 2030 жылға қарай БҰҰ-ның 17 Тұрақты даму мақсатына (ТДМ) қол жеткізу бойынша міндеттемелер қабылдады.
ESG-күн тәртібі дегеніміз не?
ESG аббревиатурасы Экология, Әлеуметтік саясат және Басқару дегенді білдіреді. Кең мағынада бұл қоршаған ортаға жауапкершілікпен қарауға негізделген тұрақты даму (ағылш., E-environment), жоғары әлеуметтік жауапкершілік (ағылш., S-social) және жоғары сапалы басқару(ағылш., G — governance).
Корпоративтік және мемлекеттік саясаттағы экологиялық, әлеуметтік және басқару (ESG) аспектілерінің маңыздылығының артуын ескере отырып, аймақтың әрбір елі ұлттық басымдықтар мен мүмкіндіктерге сәйкес келетін тәсілдерді таңдай отырып, ESG бастамаларын енгізу сатысында тұрғанын атап өткен жөн.
Мәселен, Қазақстан 2000-шы жылдардың басынан бастап ESG-бастамаларын белсенді түрде ілгерілетіп, өңірде көш бастап тұр. 2013 жылы «Қазақстан Республикасының жасыл экономикаға көшу тұжырымдамасының» қабылдануы ұлттық орнықты даму стратегиясының негізін қалады және ESG-бастамаларды мемлекеттік деңгейде ілгерілетудің бастапқы нүктесі болды. Ел әлемде алғашқылардың бірі болып Париж келісімін ратификациялады және парниктік газдар шығарындыларын азайту бойынша міндеттемелерді қабылдады, әрі қарай жасыл энергетиканың негізін құрайтын бірқатар құқықтық құжаттарды енгізді.
2021 жылы қоршаған ортаны сақтауға, көмірқышқыл газының шығарындыларын азайтуға және жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды ынталандыруға бағытталған «Экологиялық кодекс» жаңартылды және бекітілді. Қазақстанның стратегиялық мақсаттарына 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізу және 2030 жылға қарай жаңартылатын энергия көздерінің үлесін 30%-ға дейін арттыру кіреді. Ал 2021 жылы Корпоративтік басқару кодексінің және 2023 жылы Әлеуметтік кодекстің қабылдануымен ESG әлеуметтік және басқару аспектілерін қамту туралы айтуға болады.
Бұдан басқа, елімізде бизнестің ашықтығы мен жауапкершілігін арттыруға айтарлықтай көңіл бөлінеді: Қазақстандық қор биржасында (KASE) листингтен өтіп жатқан компаниялар үшін ESG-ге байланысты ақпаратты ашу бойынша талаптар енгізілді.
Өз кезегінде, Өзбекстан күш-жігерін корпоративтік ортада жаңартылатын энергетика мен әлеуметтік жауапкершілікті дамытуға бағыттайды. Елдің стратегиялық жоспарларында – халықаралық инвесторларды тарту және «жасыл энергетика» саласындағы өңірлік және халықаралық ынтымақтастықты кеңейту есебінен 2030 жылға қарай жаңартылатын энергия көздерінің үлесін 40%-ға дейін ұлғайту. Бұл бастамалар міндетті түрде ESG туралы ақпаратты ашуды және әлеуметтік стандарттарды жақсартуды талап етеді.
Қазір Өзбекстан осы бастамаларды одан әрі іске асыру үшін инфрақұрылым мен нормативтік-құқықтық базаны әзірлей отырып, ESG енгізудің белсенді сатысында тұр. «Жасыл экономикаға көшудің 2019-2030 жылдарға арналған стратегиясы», «Жаңа Өзбекстанның 2022-2026 жылдарға арналған даму стратегиясы туралы» жарлық және басқа да бірқатар бағдарламалық құжаттар сияқты құжаттарды қабылдау — әлемдік трендтерге сәйкес орнықты даму қағидаттарын ілгерілетуде мемлекеттің белсенді рөлін көрсетеді.
Сондай-ақ, елде институционалдық орта белсенді дамуда: 2023 жылдан бастап өнім өндіру кезінде экология мен қоршаған ортаға әсерді шектеу жөніндегі талаптар негізінде «жасыл» сертификаттар жүйесі енгізілді; парниктік газдар шығарындыларын мемлекеттік реттеу инфрақұрылымы қалыптастырылуда, климаттың өзгеруі саласында мониторинг, есептілік және верификация жүйесі енгізілуде және т. б.
Қырғызстан өз саясатында су ресурстарын басқаруға ерекше назар аударады, бұл әсіресе аймақтың трансшекаралық өзендері мен экожүйелері контекстінде маңызды. 2024 жылдың соңында КР Жогорку Кеңеши су ресурстарын реттеуді реформалау, су көздерін тұрақты пайдалану және ластанудың алдын алу үшін негіз қалайтын Су кодексінің жаңа жобасын бекітті.
Су ресурстарын басқару жүйесі республиканың ішкі дамуы үшін түйінді мәнге ие екенін атап өткен жөн. Осыған байланысты ЖЭК және шағын ГЭС негізінде жаңа қуаттарды енгізу бойынша жұмыс жүргізілуде, бұл климаттың өзгеруінің елдің гидроэнергетикасына әсеріне байланысты энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етеді.
Су ресурстарын басқарудан басқа, мемлекет тұрақты бизнесті дамытуға баса назар аударады. Қырғыз Республикасында бизнесті дамытудың 2026 жылға дейінгі бағдарламасы мемлекет пен бизнестің өзара жауапкершілігі, экологиялылық, әлеуметтік әділеттілік, даму қауіпсіздігі және басқа да негізгі басымдықтар қағидаттарына негізделген шаралар мен бастамаларды енгізуге бағытталған. Қабылданған қадамдарға қарамастан, Қырғызстан әлі де тұрақты стандарттарды толық енгізу үшін қосымша қолдауды қажет ететін ESG саясатын іске асырудың бастапқы сатысында тұр.
Тәжікстанда ауыл шаруашылығын тұрақты дамыту мен жергілікті қауымдастықтарды қолдауға ерекше назар аударылады. Қолданыстағы заңнамалық актілер табиғи ресурстарды қорғауға және экологиялық тұрақты ауыл шаруашылығы тәжірибелерін ілгерілетуге бағытталған. Негізгі стратегиялық бағыттарға экологиялық жауапты ауыл шаруашылығын дамыту және табиғи ресурстарды тиімді басқару, әсіресе елдің таулы аймақтарында жүзеге асыру кіреді.
Сондай-ақ, ел үкіметі Жасыл экономиканы дамытудың 2027 жылға дейінгі стратегиясын қабылдады, онда энергия тиімділігі, қалдықтарды басқару жүйелері және экотуризм сияқты 11 басым бағыт анықталды. Сонымен қатар ел қаржы институттары мен даму бойынша серіктестердің инвестициялық қолдауына қатты тәуелді, олармен ынтымақтастық стратегияны дамытуға негізгі үлес қосады. Тәжікстан ең басым салалар мен салалар деңгейінде тұрақты дамуды ілгерілете отырып, ESG іске асырудың орта сатысында деп қорытынды жасауға болады.
Түрікменстан мұнай-газ секторын жаңғыртуға және жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды кеңейтуге бәс тігуде. Елде отын-энергетика секторында көміртегі ізін азайтуға және энергия тиімділігін арттыруға бағытталған нормативтік актілер қабылданды. Тұрақты энергетиканы дамытуға назар аудара отырып, экологиялық таза технологияларды енгізуге баса назар аударылады. Түркіменстанның стратегиялық басымдықтарына көміртекті бейтарап өндіріске көшу және жаңартылатын көздерді белсенді пайдалану кіреді. Алайда, қабылданған күш-жігерге қарамастан, Түркіменстан ESG бастамаларын іске асырудың бастапқы кезеңінде және заңнамалық және стратегиялық шараларды одан әрі дамытуды талап етеді.
Осылайша, Орталық Азия елдері ESG-саясатын дамытуда әртүрлі тәсілдер мен қарқындарды көрсетуде. Қазақстан өзінің ілгерілеуімен және өршіл мақсаттарымен, Өзбекстан осы саладағы белсенді әрекеттерімен ерекшеленеді, ал Қырғызстан, Тәжікстан және Түрікменстан өз ресурстары мен басымдықтарына сәйкес ESG-тәсілдерін қалыптастыру және іске асыру сатысында тұр.
Әсел Әбен, ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ Экономикалық саясатты талдау бөлімінің бас сарапшысы
