Егер БАҚ-та ашық жарияланатын электоралды көңіл-күйді сайлау алдындағы бағалау қатысушылардың, сайлаушылардың, үміткерлердің, қоғамдық ұйымдар мен бақылаушылардың барлығына еліміздегі сайлаудың электоралды жағдайы туралы түсінік алуына мүмкіндік берсе, онда exit poll өзге функцияларды атқарады. Оның президенттік сайлауға қатысты негізгі міндеті – Президент лауазымына үміткерлер пайдасына сайлаушылардың дауысын өкілетті органның дауыстарды ресми есептеуіне дейін анықтау. Осылайша exit poll дауысты қорытынды есептеудің анықтығын және легитимділігін бақылау құралы болып табылады. Осы тұрғыда exit poll нәтижесінің арқасында, сайлаудың нақты басталуын болжанбайды деп санауға болмайды.
Еxit poll жайлы пікірталастар көбінесе олардың әдіснамасына байланысты. Сайлаушылардың жалпы жиынтығы бойынша қорытынды жасау үшін учаскелерден шыққанда сайлаушылардың тек кейбірінен жауап алу қаншалықты жеткілікті деген сұрақтарды азаматтардан жиі естуге болады. Тәжірибелі полстерлер exit poll жүргізген жағдайда сайлау учаскесіне келген әрбір сайлаушыға ұсынылатын пропорционалдық іріктеу ыңғайлы деп санайды. Мұндай жағдайда іріктеу көлемі неғұрлым көп болса (жауап беретіндердің саны), соғұрлым қателік ықтималдығы төмен болады. Біздің елде exit poll тәжірибесі көрсеткендей президенттік сайлауда 2019 жылдан бастап, іріктеу көлемі кемінде 10 мың адамды санайды. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында тұтас жауап алу тәжірибесі ғана болатын. Аталған тәжірибе тиісті қаржылай және адами ресурсты талап ететінін атап өту қажет. Салыстыру үшін 2020 жылы АҚШ-та Edison Research for the National Election Pool ұйымдастырған президенттік сайлауда сайлау учаскелерінде мерзімінен бұрын немесе сырттай дауыс бергендіктен телефон арқылы жауап бергендерді қоса алғанда 15 590 сайлаушы қамтылды[1]. 2020 жылы РФ Конституциясына түзетулер бойынша дауыс беру кезінде ҚПҚ (Қоғамдық пікір қоры) ұйымдастырған экзитполды іріктеу 35 мыңнан аса адамды қамтыды[2].
Еxit poll және өзге де электоралды зерттеулердің нәтижелерін жариялау жиі құқықтық реттеуге жатады. Бұл сайлаушылардың таңдауына артық әрекет етуді азайтумен шартталған кеңінен тараған әлемдік тәжірибе және ол Қазақстанда қолданылады. Біздің елде сайлау заңнамасына сәйкес, («Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Заңының 28 бабы) сайлауға дейін 5 күн бұрын сайлау алдындағы зерттеулерді жариялауға және дәл сайлау күні exit poll нәтижесін жариялауға тыйым салынған. Сайлау алдында 24 сағаттан бастап 1 айға дейін осындай тыйым Италия, Франция, Канада, Греция, Бразилия, Чехия, Аргентина, Ресей сияқты бірнеше елде бар. Тіпті exit poll нәтижесін қоса алғанда электоралды зерттеулерді жариялауға қатысты заңнамалық шектеулер жоқ елдерде (АҚШ, Швеция, Дания, Норвегия), БАҚ алдын ала немесе жалған деректерді жол бермейтін кезде өздігінен реттеу тәжірибесі қалыптасқан. Осы тұрғыда exit poll заңнамалық реттеу тәжірибесі сайлау институттарын және жалпы саяси мәдениетті дамытумен тығыз байланысты.
[1] https://edition.cnn.com/2020/11/03/politics/exit-polls-2020/index.html
[2] ҚПҚ Конституция бойынша дауыс беруде экзитполдардың деректерін ашты. https://www.rbc.ru/politics/30/06/2020/5efa4dd69a794752d1e29ad7
Жанна Кәрімова,
ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ
бас ғылыми қызметкері
