Жергілікті өзін-өзі басқаруды (ЖӨӨБ) дамыту – мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру жөніндегі мемлекеттік саясаттың маңызды басымдықтарының бірі. Сонымен қатар бұл жергілікті мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару реформасы Президент Қ. Тоқаевтың реформалар саясатының жалпы логикасының заңды жалғасы. Бұл баяндамада жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін дамыту болашағы талданып, билікті одан әрі орталықсыздандыру аясында оны жетілдіру бойынша ұсыныстар берілді.
ЖӨӨБ даму жолындағы кедергілер
ЖӨӨБ даму бағыттары осы институттың қазіргі кезеңде жетілдірілуіне кедергі келтіретін бірқатар проблемалық мәселелермен шартталған:
Біріншіден, өзін-өзі басқару құқығын іске асыру жөніндегі алғашқы іс-шараны – жергілікті қоғамдастық жиынын өткізу рәсімдерінің күрделілігі мен шектеулерін атап өту қажет. Бұл ретте мемлекет азаматтардың өзін-өзі ұйымдастырудың негізгі құқығын тиянақты реттейді: тек әкім мақұлдағаннан кейін және тек әкімнің немесе оның өкілінің қатысуымен. Бұл ретте жергілікті өзін-өзі басқару жергілікті маңызы бар міндеттерді шешу үшін жергілікті деңгейде өзін-өзі ұйымдастыру еркіндігінің белгілі бір дәрежесін көздейді.
Екіншіден, заңнаманың шектеулілігі мен икемсіздігі жергілікті өзін-өзі басқарудың басқа нысандары қарастырылмағандығынан көрінеді.
Үшіншіден, бір институтта (әкімдер мен мәслихаттар) ЖӨӨБ мен мемлекеттік басқару функцияларының үйлесуі мемлекеттік басқару өкілеттіктерінің өзін-өзі басқару функцияларына жүктелуіне әкеледі. Гибридті құрылымдардың бұл түрін одан әрі дамыту жауапкершілік иерархиясының бұлыңғырлануын мемлекеттік басқару жүйесінде, ал жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінде – халық алдында жауапкершіліктің болмауына қауіп төндіреді.
Төртіншіден, ЖӨӨБ-дың қаржы-экономикалық базасы жергілікті жерлерде, бірінші кезекте әкімдердің өзін-өзі басқару дербестігін толық іске асыруға кедергі келтірді.
Бесіншіден, аймақтық деңгейдегі жергілікті өзін-өзі басқарудың аумақтық кеңестері тек консультативтік-кеңесші орган болғандықтан көптеген қалалық жергілікті қауымдастықтардың мүдделерін білдіре алмайды. Осыған байланысты ірі қалаларда азаматтардың өзін-өзі басқаруын ұйымдастыру бойынша неғұрлым икемді заңнама талап етіледі.
Қазақстанда ЖӨӨБ дамуының перспективалық бағдарлары
Бүгінгі таңда ЖӨӨБ-ды жетілдіру контуры ауылдық және қалалық аумақтар үшін ЖӨӨБ-ды дамыту тұжырымдамасында көрсетілген. Даму векторларының арасында:
1) фискалдық орталықсыздандыру,
2) ЖӨӨБ және мемлекеттік басқару өкілеттіктерінің аражігін ажырату,
3) жергілікті қоғамдастықты тарту,
4) тексеру комиссияларының қызметін күшейту,
5) барлық деңгейдегі мәслихаттар жұмысының тиімділігін арттыру және т. б.
Сонымен қатар Тұжырымдама тиісті іске асыру кезінде барлық жерде болуы мүмкін жергілікті даму тәжірибелерін шектемейді, яғни аталған шараларды жергілікті жерлерде толықтыруға, жетілдіруге болады.
Мысалы, Тұжырымдама мемлекеттік органдардың интернет-ресурстарының бірыңғай платформасында ЖӨӨБ қызметін талқылау, жариялау және өзге де мәселелерінің функционалын орналастыруды көздейді. Шынында да, бүгінде Астананы қоспағанда, бірде-бір облыста немесе республикалық маңызы бар қалада әкімдік порталынан тыс мәслихаттың жеке сайты жоқ. Мұндай сайттың болуы жұмыстың тиімділігі туралы айтпайды, алайда әрбір азаматқа МӘС органдарына жүгіну, атқарушы билікпен үлестес емес арнайы ресурстарда ЖӨӨБ-мен айналысу оңайырақ болар еді, өйткені мемлекеттік органдармен өзара әрекеттестік жасау үшін E-otinish жүйесі бар.
Жекелеген интернет-ресурстар өздерінің тәуелсіз кеңістігінде ЖӨӨБ-дың күн тәртібін айқындай отырып, ЖӨӨБ мен мемлекеттік басқаруды ажырату мақсаттарына жауап бере алады. Осылайша, облыстың және республикалық маңызы бар қаланың әрбір мәслихаты, оның ішінде жергілікті қоғамдастықты тарту, өз қызметін цифрландыру мақсатында өз сайтын құра алады.
Келесі перспективалы бағыт оқыту курстарын құру арқылы халықты өзін-өзі басқаруға үйрету болар еді. Бүгінгі таңда Тұжырымдамада кадрларды кәсібилендіру бойынша бірқатар шаралар көзделген, алайда олар әкімдер мен депутаттарға немесе ақпараттық-түсіндіру іс-шаралары түрінде қатысты. Тұжырымдама жоспарлаған қауымдастық орталықтары негізінде үнемі қол жетімді курстарды ұйымдастыру азаматтық қатысуды күшейте алады. Мысалы, Грузияда жергілікті қоғамдастыққа бағытталған оқыту порталы құрылды, онда кез келген адам ЖӨӨБ негіздерімен, қағидаттарымен, тетіктерімен және нысандарымен таныса алады (https://tvitmmartveloba.ge/).
Барлық деңгейдегі мәслихаттардың тиімділігін арттыру мақсатында перспективалы қадамдардың бірі мәслихаттардың қызметін бағалау индикаторларының бірыңғай кешенін енгізу болуы мүмкін. Қазақстанның кейбір мәслихаттарында, мысалы, Көкшетау қаласында мәслихат депутаттарының жеке жұмысының тиімділігін өлшеу сияқты позитивті тәжірибе бар. Сонымен қатар ел бойынша бірыңғай тиімділік шкаласы бұдан былай жеке тұлғалар емес, құрылымдар ЖӨӨБ-дың проблемалық мәселелерін барлық жерде көрсету үшін нақты құрал бола алады және Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту бойынша сындарлы шаралар қабылдауға ықпал ете алады.
Динамикалық өлшеуде сыналған және қолданыстағы кейбір көрсеткіштерді талдау ЖӨӨБ жұмысын бағалау индекстерінің шартты екі тобын анықтады. Мақсатқа байланысты олар сыртқы және ішкі болуы мүмкін.
Сыртқы – белсенділік, қызмет түрлері, ашықтық, қолжетімділік индикаторлары арқылы ЖӨӨБ органдарының қызметін бағалау, жария деректерді талдау.
Ішкі индикаторлар – бұл халықтың өз өкілдеріне қанағаттануы, олардың қызметін нақты бағыттар бойынша бағалау.
Осындай екі индекстің мысалдары – LSGI (Local Self-Government Index) – Грузиядағы бірнеше аналитикалық құрылымдар Грузия муниципалитеттерін ұлттық бағалау үшін құрған және Дүниежүзілік банк әзірлеген LGPI (The Local Governance Performance Index).
Бірінші LSGI индексінде 3 блок пен 17 қосалқы блок бойынша 107 нақты өлшенетін критерийлер бар. Оның индикаторлары қалаларды немесе елді мекендер жиынтығын басқаратын ЖӨӨБ органдарының қызметін бейнелеу өрісін қамтиды. Бұл критерийлердің барлығы дерлік қазақстандық шындыққа қолданылуы мүмкін: ашықтықты, қоғамдық маңызы бар ақпаратты жариялаудың белсенділігін, электрондық сүйемелдеуді, азаматтардың қатысуына жәрдемдесуді және өзін-өзі басқаруды білдіретін муниципалитеттердің есептілігін бағалау.
LGPI екінші индексі – азаматтық перспективадан ЖӨӨБ бағалауын анықтайтын, «ішінен» – респонденттердің жеке тәжірибесін ескере отырып, өзін-өзі басқару жүйесінің институционалдық кемшіліктері мен артықшылықтарының картасын жасауға, елдік және жергілікті деңгейлерде басым реформаларды айқындауға бағытталған. Оның модульдері: 1) білім беру, 2) денсаулық, 3) физикалық қауіпсіздік және дауларды шешу, 4) әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру, 5) азаматтар мен мемлекет арасындағы байланыстар және сыбайлас жемқорлық, сондай-ақ 6) әлеуметтік компоненттер (ресми/бейресми байланыстар, ықпал ету институттары және т.б.) және мәдениет.
Яғни екінші индекс халықтың мүдделерін және олардың үміттерін ғана емес, сонымен бірге белгілі бір қоғамдастықтың әлеуметтік-мәдени сипаттамаларының бейнесін қалыптастыруға мүмкіндік береді – мысалы, жергілікті жерлерде непотизмнің алғашқы күтуі.
Бұл индекстер қазақстандық шындықта толық іске қосылуы міндетті емес, бірақ тиімділік траекторияларын белгілей отырып, ЖӨӨБ даму мақсаттарына толық жауап береді. Осы тұрғыда ЖӨӨБ-дың ағымдағы ахуалын талдау және өз әдіснамасын, индикаторлар кешенін әзірлеу халықтың тартылуын қарқындату және депутаттардың қызметіне сенім кредитін арттыру, тиісінше билікті орталықсыздандыру есебінен елдегі жергілікті өзін-өзі басқаруды күшейту жолындағы келесі қадам болуға тиіс.
Библиография
- «Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың 2025 жылға дейінгі тұжырымдамасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2021 жылғы 18 тамыздағы № 639 Жарлығы.
- Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы № 148-ІІ Заңы (2024.05.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
- 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасының Конституциясы. «Әділет» Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі // https://adilet.zan.kz/rus/docs/K950001000_.
- Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы № 148-ІІ Заңы (2024.05.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
- «Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың 2025 жылға дейінгі тұжырымдамасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2021 жылғы 18 тамыздағы № 639 Жарлығы.
- Local Self-Government Index: Key Findings and Recommendations. The Institute for Development of Freedom of Information (IDFI), 2023. p. 55. P.1 https://osgf.ge/en/publication/local-self-government-index-key-findings-and-recommendations/.
- The Local Governance Performance Index. World Bank. https://documents1.worldbank.org/curated/en/196591468197374514/pdf/106241-WP-P151968-date-May-17-2016-PUBLIC-local-Governance-Performance-Index.pdf.
ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ Стратегиялық талдау бөлімі
