Айгүл Забирова,
ҚСЗИ бас ғылыми қызметкері,
әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор
Қазақстандағы әлеуметтік байланыстардың жай-күйіне әлеуметтанулық талдау халықтың едәуір бөлігінің арасында тығыз әлеуметтік қарым-қатынастардың сақталғанына қарамастан, олардың тарылуы мен әлсіреуінің алаңдатарлық белгілері тіркеліп жатқанын көрсетеді. Осылайша, ҚСЗИ тапсырысы бойынша жүргізілген әлеуметтанулық сауалнама деректері бойынша қазақстандықтардың жақын туыстық байланыстарының құрылымы былайша сипатталады: респонденттердің үштен біріне жуығы 10 адамға дейін туыстарымен тығыз қарым-қатынаста болады; бестен бірінде 5–9 туыстық желі бар; тағы бір үштен бір бөлігі 3-4 туыстарымен белсенді байланыста болады, және респонденттердің 10%-ы тек біреумен ғана шектеледі немесе олардың жақын қарым-қатынаста болатын жақын туыстары жоқ.
Туыстық байланыстардың ерекше рөлі бар – олар отбасыда қалыптасатын және бүкіл өмір бойы өз әсерін сақтайтын берік «зәкір» іспетті. Дәл осы жақын туыстардың ортасында адам алғаш рет эмпатия, сенім және өз эмоцияларын реттеу дағдыларын меңгереді, ал бұл менталды бұзылулардың алдын алудағы аса маңызды факторлар болып саналады. Бүгінде Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының деректері бойынша, еңбекке жарамсыздық салдарынан жоғалған өмір жылдарының шамамен алтыдан бір бөлігін психикалық ауытқулар құрайды, ал ауыр формадағы сырқаттары бар адамдардың өмір сүру ұзақтығы жалпы халықтық орташа көрсеткіштен 10–20 жылға қысқарады. Соңғы жылдардағы зерттеулер 10–24 жас аралығындағы жастар арасында депрессия, мазасыздық және суицидтік көңіл-күй деңгейінің күрт өсуін де көрсетіп отыр: бұл жас тобында барлық аурулар ауыртпалығының шамамен 45%-ы тиесілі. Мұның бәрі цифрландыру мен әлеуметтік оқшаулау бұл үрдістерді, әсіресек кейінгі әлемде қалай күшейткенін көрсетеді.
Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтының (ҚСЗИ) тапсырысы бойынша 2024 жылғы сәуір айында жүргізілген әлеуметтанулық сауалнамада[i] респонденттерге келесі сұрақ қойылды: «Сіз маңызды деп санайтын мәселелер жөнінде ашық сөйлесе алатын қанша туысыңыз бар?». Ұсынылған жауап нұсқалары және олардың үлестері төмендегідей болды:
- 10 және одан да көп туыстар – респонденттердің 29,9%-ы,
- 5–9 туыс – респонденттердің 21,3%-ы,
- 3–4 туыс – респонденттердің 28,2%-ы,
- 2 туыс – респонденттердің 10,3%-ы,
- 1 туыс – респонденттердің 5,3%-ы,
- Мүлде жоқ – респонденттердің 5,0%-ы.
Әлеуметтік байланыстарды талдау Қазақстанда танымал болып келе жатқан «Данбар шеңберлерінің» (Робин Данбар) [ii] психологиялық теориясы позициясынан жүзеге асырылатын болады. Данбардың пікірінше, әрбір адам әлеуметтік байланыстарда жақындықтың бірнеше қабатына ие, бірақ адам «жақын» қарым-қатынастардың шектеулі санын ғана тұрақты түрде сақтай алады. Неліктен? Біріншіден, біздің танымдық қабілетіміздің шегі бар. Приматтардағы неокортекс көлемін және олардың әлеуметтік топтарының мөлшерін салыстырмалы талдау негізінде Данбар қазір кеңінен танымал «Данбар нөмірін» шығарды — бұл шамамен 150 тұрақты қарым-қатынастар, олармен біз үнемі байланыста болып, басқа біреудің психологиялық жағдайын түсіне аламыз. Осы жалпы шек шеңберінде әлеуметтік байланыстар бірнеше концентрлік «шеңберлерге» ұйымдастырылған, олардың әрқайсысы алдыңғысынан екі есе кең, ал эмоционалдық жақындық шамамен жартысына тең:
- 1 шеңбер (5 адам дейін) – «қолдау тобы» (support clique). Бұл ең жақын адамдар, кез келген қиын жағдайда көмектесетіндер.
- 2-шеңбер (15 адамға дейін) – бұл біз үнемі уақыт өткізетін және маңызды тақырыптарды талқылайтын достар, бірақ бәрін ұсақ-түйекке дейін бөлісуге жақын емес.
- 3-шеңбер (50 адамға дейін) – достардың «ішкі шеңбері». Біз достық қарым-қатынаста болатын адамдар, олармен күнде емес, мезгіл-мезгіл кездесу болады.
- 4-шеңбер (150 адамға дейін) – мұның бәрі біз атымен атай алатын, ара-тұра достық қарым-қатынаста болатын адамдар.
- 5-шеңбер (500 адамға дейін) – «таныстардың кең шеңбері». Адамдарды біз көзбен танимыз, бірақ олармен қарым-қатынасымыз үстірт.
- 6-шеңбер (1500 адамға дейін) – «пассивті қабылдау желісі», аты немесе беті сізге таныс, бірақ байланыс орнатылмаған немесе өте сирек кездесетіндер.
Сонымен, бірінші топқа 10 және одан да көп жақын туыстары бар қазақстандықтардың үштен бірі кіреді. Әрине, бұл психикалық денсаулықтың жақсы көрсеткіші және мінез-құлық проблемаларының, әсіресе жастар арасындағы төмен қаупі, өйткені жақын туыстар бөгде адамдармен салыстырғанда жағдайдың нашарлауын байқап, қолдау мен бақылаудың «бірінші желісі» болады. Тағы бір нақты нәрсе: туыстық байланыстардың тұрақтылығы мен ұзақ мерзімділігі – біздің мәдениетіміздің айрықша белгісі, мұнда тұлға жақын адамдарының алдындағы міндеттер мен жауапкершіліктер желісіне «кірістірілген», яғни бұл жерде «біржақты ойын» жоқ; қолдауды күту ғана емес, сонымен бірге осы қолдауды көрсету міндеттілігі де бар, респонденттердің үштен біріндегі бұл «өрнек» дәл ұжымдық өмір салтын көрсетеді. Тұтастай алғанда, бұл «біз – біз үшін» қағидаты бойынша жұмыс істейтін қуатты әлеуметтік капитал: мұндай топтарда мүшелер өзара көмекке, жедел ақпарат алмасуға және бірден қолдау ресурстарына сене алады. Қызылорда, Маңғыстау, Түркістан, Жамбыл облыстарының халқы негізінен осы топқа жатады.
Екінші топқа қазақстандықтардың бестен бірі кіреді; олардың 5-тен 9-ға дейінгі жақын туыстары бар (респонденттердің 21,3%) олармен тығыз байланыста және олармен маңызды нәрселер туралы сөйлесе алады. Адамның жақын және тұрақты қарым-қатынаста болатын 5-9 жақын туыстары болса, бұл эмоционалды жайлылық пен жедел көмекті қамтамасыз ететін тұрақты орташа «қолдау желісі», жақын, сенімді байланыстардың болуы деп түсіндіруге болады. Бұл топ үлкен (10+) топқа қарағанда жауапкершілік пен күту тұрғысынан ауыртпалықсыз, бұл «әлеуметтік жүктеме» қаупін азайтады. Отбасылық байланыстардың қалыпты кең шеңбері берік отбасылық байланыстарды сақтауға мүмкіндік береді және отбасынан тыс достық және кәсіби байланыстар арқылы басқа капиталды құру мүмкіндігімен маңызды. Осының барлығы Қазақстанды жас, білімді адамдар дәстүрлі отбасылық қарым-қатынас пен жаңа әлеуметтік байланыстарға ашықтықты біріктіретін өтпелі қоғам ретінде сипаттайды. Отбасылық желінің бұл мөлшері психикалық денсаулық пен әлеуметтік салауаттылықты сақтау үшін оңтайлы екенін қосамыз. Бұл топта мегаполистердің – Астана, Шымкент, Алматы және Абай облысы тұрғындарының саны басым.
Үшінші топқа жақын достарының шеңбері 3-4 туыстармен (28,2%) шектелген респонденттер кіреді, бұл шағын және күшті ұйымшыл қолдау тобының болуын білдіреді. Данбардың айтуынша, «бірінші шеңбердің» оңтайлы мөлшері шамамен 5±2 адам екенін еске саламыз. Егер сізде тек 3-4 адам болса, онда сіз осы орташа «сыйымдылықтан» төменсіз. Мүмкін, бұл қолдау желісінің жинақылығы туралы айтады, мысалы, осы туыстарыңыздың әрқайсысы сіздің өміріңізде ерекше орын алады, яғни сіз оларға ең жеке және маңызды мәселелер бойынша жүгінесіз. Бүгінде Қазақстанда урбандалу үдерісі қарқынды жүріп жатыр, көптеген отбасылар ел ішінде немесе одан тыс жерлерге қоныс аударады, бұл отбасының ең жақын туыстарының өзегіне айналуына әкелді. Әдетте, 3-4 адамнан тұратын шеңберді басқа туыстарынан алшақта, басқа қалада немесе елде тұратын адамдар құрайды, сондықтан «бірінші шеңбер» әрқашан жақын және физикалық немесе эмоционалды түрде қол жетімді адамдардан тұрады.
Бұл топ менталды денсаулық тұрғысынан әлеуетті осал болып саналады. «Бірінші шеңбердің» шағын «сыйымдылығы», егер осы адамдардың біреуі қиын жағдайға тап болса немесе кетіп қалса, қолдаудың болмауы қаупін арттырады. Әлеуметтануда бұл әлеуметтік капиталдың тарлығы ретінде түсініледі: желі сенімді, бірақ бірден бірнеше «түйіндерге» бір мезгілде жасалатын соққыларға тұрақсыз. Сондықтан қазақстандықтардың осы тобы үшін жұмыс орнындағы әріптестерімен достық және көршілік қарым-қатынасты дамыту маңызды, өйткені отбасы ресурстары шектеулі. Үшінші топқа Қостанай, Ақмола облыстары мен Астана мен Алматы қалаларының тұрғындарының басым бөлігі кіреді.
Адамның «бірінші шеңберде» тек 2 жақын туысы қалғанда (респонденттердің 10,3%) бұл әлеуметтік құрылымның ерекше түрін көрсетеді, оның күшті жақтарды да (әдетте бұл жұбайлар-ерлі-зайыптылар немесе жалғыз ата-ана-бала байланыстары) және елеулі осалдықтары да бар. Данбардың айтуынша, «бірінші шеңбердің» оңтайлы мөлшері шамамен 5±2 адам екенін еске салсақ, үштен төмен болуы әлеуметтік оқшаулану қаупін күрт арттырады. Екі туысқан жағдайында «сақтандыру» жоқ: егер олардың біреуі дағдарысты бастан өткерсе немесе ресурстық мүмкіндігін жоғалтса, тек бір адам ғана қалады. Бірақ, мойындау керек, «бірінші шеңберде» тек екеуінің болуы әлеуметтік байланыстардың күшті даралануының көрсеткіші болуы мүмкін, бұл кезде адам ең сенімділерін ғана таңдап алып, тереңдік үшін санын құрбан етеді, бұл олардың туыстарының көпшілігі физикалық тұрғыдан алыс немесе олармен байланыс үзілген қала тұрғындарына тән. Әлеуметтік байланыстардың осы түрінің әлеуметтік «нәзіктілігін» мойындаған жөн – адам кенеттен «соққылар» (ауру немесе қозғалу) жағдайында қорғансыз қалуы мүмкін. Сондықтан бұл топ үшін достармен, көршілермен, әріптестермен байланысты дамыту, сол арқылы қосымша қолдау алу маңызды. Бұл топқа Ақмола, Қарағанды және Шығыс Қазақстан сияқты облыстардың тұрғындарының басым бөлігі кіреді.
Егер «бірінші шеңберде» бір адам ғана қалса (респонденттердің 5,3%) бұл әлеуметтік қолдаудың өте шоғырланған және сонымен бірге өте осал түрін көрсетеді. Әлеуметтанулық тұрғыдан алғанда, бұл барлық эмоционалды және практикалық қолдау осы адамның (әдетте жұбайы, ата-анасы немесе өте жақын досы) қолында шоғырланғанын білдіреді. Бұл адаммен байланыс өте жақын және сенімді болуы мүмкін, бірақ балама «түйіндердің» болмауы адамды осы бір адамның жағдайы мен мүмкіндіктеріне толығымен тәуелді етеді. «Зәкірлер» санын біреуге қысқарту әлеуметтік оқшауланудың күрт өсуіне әкеледі, яғни егер бұл адам қол жетімсіз болса — ауру, шұғыл кету немесе жеке дағдарыс – дереу қолдаусыз қалуға әкеледі, бұл стрессті және психо-эмоционалды қиындықтарды күшейтеді. Бұл жерде осалдықты тек достық байланыстарды дамыту, қызығушылық топтарына және волонтерлік қауымдастықтарға қатысу арқылы өтеу жеткіліксіз; мұнда мемлекеттік мекемелермен, кәсіби бірлестіктермен, психологиялық және әлеуметтік қызметтермен байланыстар маңызды. Сауалнама қорытындысы бойынша мұндай тұрғындардың көбі Қарағанды, Шығыс Қазақстан және Абай облыстарында.
Ақырында, «бірінші шеңберде» бірде-бір жақын адам болмаған кезде (респонденттердің 5,0% немесе 8001 респонденттен тұратын ұлттық топтамадағы 398 адам) бұл өте күрделі жағдай және әлеуметтану оны ерекше түрде түсіндіреді: әлеуметтік оқшаулану жағдайы. «Қолдау тобында» тіпті бір сенімді адамның болмауы (Данбар моделі бойынша) дереу эмоционалды қолдаудың жеке желісінің толық жоғалуын білдіреді. Бұл жағдай психикалық денсаулық үшін маңызды қауіп факторларының бірі болып саналады: жалғыздық алаңдаушылықтың, депрессияның жоғарылауымен және жүрек-тамыр ауруларының көбеюімен байланысты. Бұл эмоционалды түрде «мен жалғызбын» ғана емес. Бұл байланыстар құрылымындағы әлеуметтік қуыс: ойланбастан көмекке келетін ешкім жоқ. Мұндай жағдайда адам сырттай әлеуметтік белсенді болып қалуы мүмкін (әріптестері, таныстары), бірақ қиын сәтте өзін нақты қолдаусыз көреді. Себептер әртүрлі болуы мүмкін: жақын адамдарын жоғалту, көшу, отбасылық қақтығыстар, адамдардың көңілін қалдыру, травматикалық тәжірибеден кейін саналы оқшаулану. Әлеуметтану былай деп атап көрсетеді: бұл адамның «кінәсі» емес, бұл жеке және әлеуметтік факторлардың ұзақ мерзімді өзара әрекеттесуінің нәтижесі.
Не істеуге болады және не істеу керек? Өзіңізді кінәламай, жағдайыңызды сабырлы түрде мойындау маңызды. Бұл кесімді шешім емес, бастапқы нүкте. Ең шағын қадамдардан бастаңыз: клубтарға, қызығушылық топтарына, курстарға, волонтерлік жобаларға қатысу. Әрине, соңында психотерапевт немесе кеңесшіге жүгіну қажет. Мұндай адамдар үшін бұл өте қиын, өйткені адамның тиесілілікке, қауіпсіздікке және қабылдануға деген негізгі қажеттілігі табиғи қолдаусыз қалады. Бұл туралы айту жиі ұят саналатын терең ауру, бірақ сондықтан оған құрметпен және жылулықпен қарау өте маңызды. Мұндай қазақстандықтардың басмым бөлігі Жетісу, Ұлытау, Шығыс Қазақстан және Қостанай облыстарында бар.
Бұл топта тағы бір ерекшелік айрықша байқалады. Әдетте, отбасылық байланыстардың тарылуы урбанизациямен, отбасылық үлгілердің өзгеруімен және индивидуалистік көзқарастардың өсуімен түсіндіріледі. Бірақ біздің іріктеуімізде жақын қарым-қатынаста болатын және маңызды нәрселер туралы сөйлесетін бірде-бір жақын туысы жоқ респонденттердің 40%-ы АУЫЛ тұрғындары. Әлеуметтік оқшаулану елдің оңтүстігінде (Жетісу, Жамбыл және Түркістан облыстары) және батысында (Атырау, Ақтөбе және Батыс Қазақстан облыстары) байқалады. Демографиялық көшу, әлсіз ауылдық инфрақұрылым, әсіресе шалғай және таулы аймақтардағы көлік, әлсіз денсаулық сақтау және білім беру – мұның бәрі әлеуметтік байланыстар мүмкіндіктерін азайтады және әлеуметтік оқшаулану сезімін арттырады. Басқаша айтқанда, ауылдың әлеуметтік оқшаулануын жеке немесе психологиялық проблема деп түсінбей, жалпы урбанизация мен жаһандану аясында болып жатқан экономикалық және демографиялық өзгерістердің салдары деп түсіну керек.
Осылайша, тығыз әлеуметтік байланыстар қазақстандықтардың психикалық денсаулығының ең маңызды ресурсы болып отыр, туыстарымен көптеген және сапалы байланыстар депрессия, үрейлі ауытқулар және әлеуметтік оқшаулану қаупін айтарлықтай төмендетеді. Қазақстандағы әлеуметтік капиталдың жалпы көрінісі салыстырмалы түрде оңды күйінде деп саналады, бірақ сонымен бірге, әсіресе урбанизация, көші-қон және индивидуалистік құндылықтардың өсуі жағдайында әлеуметтік бөлшектену белгілерін көрсетеді. Байқалып отырған тығыз байланыстар санының тарылуы мен әлсіреуі қазақстандықтардың жекелеген топтарының осалдығын білдіреді, бұл мемлекет тарапынан да, жалпы қоғам тарапынан да назар аударуды талап етеді. Өзөгермелі Қазақстан жағдайында әлеуметтік байланыстарды қолдау, жергілікті қауымдастықтарды дамыту және әлеуметтік ынтымақтастықтың жаңа нысандарын қалыптастыру шаралары қажет.
[i] Әлеуметтанулық сауалнама ҚСЗИ тапсырысымен 2025 жылдың 20 наурызы мен 20 сәуірі аралығында жүргізілді. Жалпы іріктеу көлемі – 8001 респондент. Сауалнамаға 17 облыс пен 3 республикалық маңызы бар Астана, Алматы және Шымкент қалаларының 18 жастан асқан респонденттері қатысты.
[ii] Данбар әлеуметтік байланыстардың барлық түрлерін сипаттайды, бірақ біздің талдау тек отбасылық байланыстарға бағытталған.
