Қазақстан Президенті Қ. Тоқаев 2024 жылғы 15 наурызда Ұлттық құрылтайда сөйлеген сөзінде, егер қазір уақтылы шаралар қабылданбаса, бүгінгі ұрпаққа да, келесі ұрпаққа да өзекті қауіп төндіретін әлеуметтік қиындықтар мәселесін көтерді. Атап айтқанда, Президент қазақстандық қоғамдағы материалдық әрі рухани ысырапшылдық мәселесін атап өтті: «Біздің жасампаз ұмтылыстарымызға жету үшін біз деструктивті мінез-құлық үлгілерінен арылуымыз керек. …миллиондаған отандастарымыздың ысырап болуына байланысты елдің байлығы босқа жұмсалады».
Тұтынушылық дүниетаным жеке адамға да, бүкіл планетаға да зиянды әсер етеді. Ресурстарға ұқыпты қарау, саналы тұтыну мәселесі жер бетіндегі көптеген елдерде және көптеген адамдар үшін маңызды құндылыққа айналды. Экологиялық қауіп, табиғи ресурстардың тапшылығы және қалпына келмеуі, адамдардың өмір сүру сапасының төмендеуі, физикалық және психологиялық денсаулықтың нашарлауы – егер біздің қоғамның құндылықтар жүйесінде «саналы тұтыну» орнықпаса, міне осының бәрі бізді күтеді. Бұл шығындардың ұтымдылығы және жеке жайлылық пен экологияға қамқорлық арасындағы компромисске негізделген құндылықтар жүйесі. Саналы түрде тұтыну – бұл шынымен қажет заттарды ғана сатып алу және минималды, бірақ жеткілікті ресурстарды пайдалану. Қазақстандықтардың назарын осы мәселеге аударатын кез келді. Себебі қазіргі жағдай қуантарлық емес. ҚР Экология және табиғи ресурстар министрлігінің статистикасына сәйкес, орташа есеппен бір қазақстандыққа жылына 400-500 кг қатты тұрмыстық қалдықтар келеді. Бұл жылына 10 млн тоннаға жуық. Қазақстанда жыл сайын 4,5–5 млн тонна қатты тұрмыстық қалдықтар (ҚТҚ) жиналады. 2020 жылдың 3-ші тоқсанында қайта өңделген және кәдеге жаратылған ҚТҚ үлесі бар-жоғы 15,8% құрады [1].
Қазақстан үшін суды ысырап ету мәселесі ерекше өзекті. Қазақстанда жан басына шаққандағы суды күнделікті тұтыну 3 499 литрді құрайды, ал салыстырмалы түрде Германияда – 855 литр, Ұлыбританияда – 348 литр тұтынады. Мәселен, Азия Даму Банкінің деректері бойынша Қазақстан «су күйзелісінде», яғни Азия елдері арасында су тапшылығы бойынша сегізінші орында тұр. Қазіргі уақытта төрт өңірде (Атырау, Маңғыстау, Қызылорда, Жамбыл облыстары) су жеткіліксіз, ал Маңғыстау облысында тіпті ауыз су да жеткіліксіз.
Егер жеке адам туралы айтатын болсақ, онда қоғам өмірдің мәні тауарлар мен қызметтерді тұтыну болып табылатындығына бағытталған тұтыну парадигмасының әсері экономикалық, физикалық, психологиялық және әлеуметтік салдарға әкеледі. 2023 жылдың қорытындысы бойынша, Қазақстанда бөлшек саудада сатылған тауарлардың жалпы құны 19,23 трлн теңгені құрады, бұл бір жыл бұрынғыға қарағанда 7,7%-ға жоғары. Бұл өсім 9 жылдағы ең жоғары көрсеткіш [2]. Адамдар үшін жаңа гаджет, жаңа көлік, үлкен үй иесі болу және әсерлерден, жетістіктерден, дамудан гөрі нәрселерден ләззат алу маңыздырақ болды. Неліктен жасөспірімдерге 14 худи, ал кішкентай қызға 40 Барби қуыршағы керек? Бұл балалардың тұтыну әдеттері ересек жаста не болады?
Бүгінгі күні, егер адамда смартфон болмаса (оның соңғы нұсқасы), ол вегетариан немесе ішімдік ішпейтін адамға қарағанда әлдеқайда оғаш көрінеді. Кішкентай кезінен бастап гаджеттердің арқасында балалар интернетке қол жеткізе алады. Оның мазмұны бақыланбайды, бұл үлкен психологиялық мәселелерге әкелуі мүмкін.
Халықтың несиеленуі және әлеуметтік теңсіздіктің өсуі – бұл ел үшін әлеуметтік-экономикалық салдарлар. Атап айтқанда, 2023 жылғы 1 желтоқсанда 7,8 млн адамның тұтынушылық кепілсіз қарыздары болды, бұл елдегі ересек халықтың шамамен 60%-ын құрайды. Бұл ретте несиелеу портфеліндегі 49% осы кепілсіз тұтынушылық қарыздарға тиесілі [3].
Күнделікті әдеттерден көрінетін және біздің өмір салтымызға айналатын өмір сүру нормасы ретінде саналы тұтыну қазіргі уақытта өзімізді, өз елімізді, планетамызды өзіміз үшін және келесі ұрпаққа сақтау үшін қажет.
Дарина Даненова,
ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ Қоғамдық пікірді зерттеу бөлімінің бас сарапшысы
