2025 жылғы 6 наурызда Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Қазақстанның стратегиялық зерттеулер институты (ҚСЗИ) Қазақстан Республикасындағы Жапония Елшілігімен және Мақсұт Нәрікбаев университетімен (MNU) бірлесіп «Орталық Азия + Жапония: қазіргі замандағы үдерістері мен келешегі» сараптамалық диалогын өткізді.
Іс-шара бағдарламасы Жапония мен Орталық Азия арасындағы өзара іс-қимылдың негізгі аспектілері, оның ішінде екіжақты ынтымақтастық, аймақтық өзара іс-қимыл және сыртқы саясат мәселелері бойынша панельдік пікірталастарды қамтыды.
Өзінің алғы сөзінде ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ директоры Еркін Тұқымов бұл Орталық Азия елдерінің жетекші талдау орталықтары мен Жапония арасындағы алғашқы сарапшылар диалогы екенін атап өтті.
«Бұл форматтың Қазақстанда жүзеге асуы символикалық мәнге ие. Өйткені, 20 жылдан астам уақыт бұрын, 2004 жылы Астанада сыртқы істер министрлерінің қатысуымен «Орталық Азия + Жапония» форматындағы бірінші мемлекетаралық кездесу өтіп, оған Қазақстан тарапынан Қасым-Жомарт Тоқаев қатысқан еді», — деді ҚСЗИ директоры.
Е.Тұқымов бүгінгі кездесу әлемдік тәртіп ыдырап, Батыста ортақ көзқарастардың алшақтығы байқалып, жаңа сауда соғыстары басталғын күрделі жағдайда өтіп жатқанын атап өтті.
«Бұл қауіпсіздік мәселелерін тек Еуропада ғана емес, сонымен қатар Азия континентінде де өзекті етеді. Осы сын-қатерлерді ескере отырып, басқалармен қатар, АӨСШК әлеуеті мен мүмкіндіктеріне басқаша көзқараспен қарау қажет. Осындай жағдайларда біздің ынтымақтастығымыз бұрынғыдан да өзекті бола түседі. Орталық Азия мен Шығыс Азияның экономикалық өзара байланысы біздің елдеріміздің тұрақтылығы мен тиімді дамуының осіне айналуы мүмкін. «Ортақ шекаралардың жоқтығына қарамастан, біз өте тығыз қарым-қатынас жасай аламыз», — деді қазақстандық «ақыл-ой орталығының» басшысы.
Сондай-ақ ҚСЗИ директоры Орталық Азия елдерінде Жапония, Қытай, Оңтүстік Корея бойынша аймақтану мамандарын дайындау және Жапония мен Орталық Азия елдерінің сараптамалық орталықтары, ғылыми-зерттеу институттары, мамандандырылған ұйымдары арасында жүйелі өзара іс-қимыл мен тәжірибе алмасуды жолға қою қажеттігіне тоқталды.
Инвестициялық саладағы ынтымақтастық туралы айта келіп, Е.Тұқымов Қазақстан Жапонияны аймақ экономикасының маңызды инвесторы және көлік-логистика саласындағы технологиялар генераторы ретінде қарастыратынын атап өтті.
«Жапондық технологиялық көшбасшылықтың жарқын мысалы, әрине, Синкансэн технологиясы. Олардың Орталық Азия жағдайына бейімдеу тасымалдау жылдамдығы мен қауіпсіздігін арттырып қана қоймайды, сонымен қатар аймақтың халықаралық нарықтармен көлік байланысын нығайта алады. Бұл бағытта жоғары жылдамдықты теміржол шешімдерінің Орталық Азия жағдайына бейімдеуді бағалау үшін салалық институттардың бірлесіп зерттеу жүргізуін қамтамасыз ету қажет», — деді ҚСЗИ директоры.
Аймақтағы дамудың маңызды бағыттарының бірі қалалық инфрақұрылымды жақсарту болып табылатын Орталық Азия елдері үшін Жапонияның қалалық дамудағы теңгерімді көзқарас, көлік инфрақұрылымын жақсарту және қалаларды басқаруға заманауи технологияларды енгізу саласындағы бірегей тәжірибесі үлкен қызығушылық тудырады.
«Инновациялық экологиялық шешімдерді әзірлеудегі бірегей тәжірибесі бар Жапония осы саладағы біздің стратегиялық серіктесіміз бола алады. «Адам мен табиғат үйлесіміне негізделген жапондық «Сатояма» концепциясы бізді ерекше қызықтырады», — деп атап өтті Е.Тұқымов.
Өз кезегінде, электронды үкіметті дамыту бойынша БҰҰ рейтингінде 193 елдің арасында 24-орында тұрған Қазақстан Жапонияға GovTech және FinTech салаларында цифрлық өнімдерді дамытуды ұсына алады, — деп өз пікірімен бөлісті Think Tank басшысы.
Қазақстан Республикасындағы Жапонияның Төтенше және Өкілетті Елшісі Ииджима Ясумаса өз сөзінде «Орталық Азия + Жапония» бастамасының тарихын еске салды.
«Бұл форматтың негізі 1997 жылы Жапонияның бұрынғы премьер-министрі Рютаро Хашимото ұсынған «Жібек жолы дипломатиясы» тұжырымдамасынан бастау алады. «Орталық Азия + Жапония» аясындағы сыртқы істер министрлерінің алғашқы кездесуі 2004 жылдың тамыз айында Астанада өтті. Содан бері бұл кездесу Орталық Азия мемлекеттерімен диалог пен ынтымақтастықты дамытуға ықпал ететін тұрақты алаңға айналды», – деді Елші.
Ииджима Ясумаса Жапонияның Орталық Азияға қатысты саясаты аймақтағы бейбітшілік пен тұрақтылықты қамтамасыз етуге, экономикалық негіздерді нығайтуға, аймақаралық ынтымақтастықты дамытуға және халықаралық қауымдастықпен байланысты нығайтуға бағытталғанын ерекше атап өтті.
«Жапония Орталық Азияның егемендігін, бейбітшілігін және тұрақты дамуын қолдауға дайын. Сыртқы істер министрлерінің соңғы кездесуі 2022 жылдың желтоқсанында Токиода өтті. Келіссөздер барысында министрлер азық-түлік және энергетикалық қауіпсіздік мәселелерін талқылады. Сонымен қатар, дамудың жаңа үлгілері, атап айтқанда, «адамға инвестиция салу» және «сапалы өсу» ұғымдары талқыланды», — деді Елші мырза.
Сондай-ақ жапон дипломаты биыл «Орталық Азия + Жапония» форматындағы саммит өтетініне тоқталып, былтыр Астанада өтуі тиіс шараның Жапониядағы жер сілкінісіне байланысты кейінге қалдырылғанын хабарлады.
Maqsut Narikbayev Universityпровосты Сергей Пен сарапшылар диалогына қатысушыларды қарсы ала отырып, іс-шараны MNU алаңында өткізудің ерекше маңыздылығын атап өтті, өйткені академиялық институттар саясат, зерттеу және тәжірибе арасындағы дәнекер қызметін атқарады және идеяларды қалыптастыруда, диалогты дамытуда және аймақтық ынтымақтастықты дамытуға үлес қосатын болашақ көшбасшыларды дайындауда маңызды рөл атқарады.
«Бүгінгі диалог өңірлік тұрақтылық, экономикалық серіктестік пен мәдени алмасу мәселелерін талқылауға, мемлекеттер арасындағы өзара түсіністік пен ұзақ мерзімді ынтымақтастықты нығайтуға ықпал етті. Бұл идеялар алмасудың құнды алаңы, өйткені қарқынды жаһандық трансформация кезеңінде білім беру, инновациялар және халықаралық ынтымақтастық аймақтық және жаһандық мәселелерді шешуде өте маңызды», – деді MNU провосты Сергей Пен.
Орталық Азия елдерінің Жапониямен ынтымақтастығындағы ұстанымдары, Жапонияның Орталық Азиядағы саясаты және Қазақстанның Жапонияға қатысты саясаты сияқты тақырыптарды талқылау барысында Жапония мен Орталық Азия елдерінің дипломаттары, жетекші талдау орталықтарының басшылары, ғалымдар мен сарапшылар баяндама жасады.
Халықаралық қатынастар институтының атқарушы директоры Томоюки Ёсида (Жапония) өз баяндамасында Жапонияның Орталық Азия аймағының геосаяси маңыздылығы артып келе жатқанын көріп, ынтымақтастықты тереңдетуге мүдделі екенін атап өтті. Жапон ғалымының айтуынша, Орталық Азия елдері үшін аймақтық ынтымақтастықты нығайту маңызды.
«Әр елдің өз ұлттық мүдделері болғанымен, олардың ұжымдық әрекеттері аймақтың автономиясы мен ықпалын күшейтеді. «Ішкі байланыстың артуы мен біркелкі интеграция Орталық Азияның халықаралық аренадағы ықпалын арттырады», — деді Ёсида мырза.
Халықаралық қатынастар институты директорының ұсыныстарында «Орталық Азия+1» форматы тиімді болып табылатын ірі державалар арасындағы тепе-теңдікті сақтай отырып, сыртқы саяси байланыстарды дамыту да қамтылды.
Ёсида мырза Орталық Азиядағы әріптестеріне «Орталық Азия + Жапония» форматы аясында ынтымақтастықты әртараптандыру мүмкіндігін қарастыруды ұсынды.
«Атап айтқанда, адами капиталды дамытуға және зияткерлік қолдауға көбірек көңіл бөліп, экономикада ғана емес, қауіпсіздік, лаңкестікпен күрес, құқықтық сала, жаһандық мәселелерде де ынтымақтастықты нығайту керек», — деп түйіндеді жапон ғалымы.
Хоккайдо университетінің Славян-Еуразиялық зерттеулер орталығының профессоры Томохико Уяма өз сөзінде «Орталық Азия + Жапония» диалогы аймақтық ғана емес, жаһандық мәселелерді шешуге бағытталғанын ерекше атап өтті. Бұл жаһандық жылынуды және басқа да экологиялық мәселелерді шешудегі, сондай-ақ Орнықты даму мақсаттарына (ОДМ) қол жеткізудегі ынтымақтастыққа ерекше мән беретін қазіргі жапон дипломатиясының басымдықтарына сәйкес келеді.
Уяма мырза әлемдік тәртіптегі дағдарыс кезеңінде орта және шағын елдер арасындағы ынтымақтастықты нығайту қажеттігін атап өтті.
«Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев ірі державалар көпжақты үдеріске аз сенім артып отырған жағдайда, өз аймақтарында және одан тыс жерлерде тұрақтылықты, бейбітшілік пен дамуды қамтамасыз ету үшін жауапкершілікті орта державалар өз мойнына алуы тиіс екенін орынды атап өтті. Жапония дамыған мемлекет болғанымен, оның географиялық жағынан ұлы державаларға жақындығы және әскери мүмкіндіктерінің шектеулілігі оның мәртебесін орта державалардікіне ұқсатады. Сонымен қатар, оның Азия елдерімен тең құқылы қарым-қатынас орнатудағы бай тәжірибесі шағын және орта мемлекеттермен ынтымақтастықты дамытуға ықпал етеді», — деп атап өтті Хоккайдо университетінің профессоры.
Уяма мырза, сондай-ақ, Жапония Орталық Азия елдерінің көпвекторлы дипломатиясын қолдап, көпжақты ынтымақтастық пен барлық мемлекеттердің теңдігіне негізделген әлемдік тәртіпті қалпына келтіруге бірлесіп үлес қосу үшін БҰҰ мен басқа да халықаралық ұйымдарда олардың бастамаларын қолдауы керек деген пікірін білдірді.
Өзбекстан Республикасы Президенті жанындағы Стратегиялық және өңіраралық зерттеулер институтының директоры Эльдор Арипов талқылауда сөз сөйлей отырып, Жапония аймақтық ынтымақтастық үшін «Орталық Азия + Жапония» арнайы платформасын ұсынған бірінші ел екенін еске салды.
«Шын мәнінде, Жапония аймақтық ынтымақтастықтың прецедентін жасап, басқа серіктестерді осыған ұқсас «Орталық Азия плюс» форматтарын құруға шабыттандырды», — деп атап өтті Стратегиялық және өңіраралық зерттеулер институтының басшысы.
Эльдор Ариповтың айтуынша, таза энергия көздерін және тұрақты саясатты ілгерілету үшін «Аймақтық жасыл күн тәртібі» бағдарламасын қабылдаған Орталық Азия елдері үшін жасыл энергетикаға тұрақты көшу саласындағы Жапониямен ынтымақтастық маңызды.
«Жапонияның энергия тиімділігі мен жасыл технологиялар саласындағы тәжірибесін ескере отырып, біз жапондық энергия үнемдеу және ресурс үнемдеу шешімдерін өңірімізде енгізуде ынтымақтастықтың үлкен әлеуетін көріп отырмыз. Осы шараларды жүзеге асыру және бірлесіп жұмыс істеу арқылы біз Орталық Азияның тұрақтылығын айтарлықтай нығайта аламыз, аймақтың әлеуетін толық аша аламыз және Жапониямен ынтымақтастық үшін бұдан да кең мүмкіндіктер жасай аламыз», — деп сенім білдірді Эльдор Арипов.
Тәжікстан Республикасы Президенті жанындағы Стратегиялық зерттеулер орталығының директоры Хайриддин Усмонзода өз сөзінде екіжақты ынтымақтастықты нығайтуда Тәжікстан Республикасындағы әлеуметтік саланың дамуына елеулі үлес қосып келе жатқан Жапония халықаралық ынтымақтастық агенттігінің (JICA) қызметі үлкен мәнге ие екенін атап өтті. Ынтымақтастық жылдарында экономиканың, инфрақұрылымның, білім мен денсаулық сақтаудың негізгі салаларына әсер ететін ондаған ауқымды жобалар жүзеге асырылды.
«Жапон үкіметі елдің белгілі бір аймақтарындағы ауыз су жүйесін жақсартуға үнемі өз үлесін қосып келеді. «Тәжікстанның Хатлон облысы Пандж ауданындағы ауыз сумен жабдықтау жүйесін қалпына келтіру» жобасы Жапон құрылысшылар қоғамы (JSCE) тарапынан шетелде құрылыс саласында жүзеге асырылған ең үздік жоба ретінде таңдалды», — деп Хайриддин Усмонзода мысал келтірді.
Орталық Азия халықаралық институтының директоры Джавлон Вахабов (Өзбекстан) Орталық Азия мен Жапонияның ынтымақтастығы контекстіндегі бірқатар ойлармен бөлісті.
«Орталық Азия мемлекеттері ретінде «Орталық Азия + Жапония» тұғырнамасы аясындағы ынтымақтастық мәселелерінде бар тәжірибеміз туралы айтатын болсақ, «виртуалды хатшылықты» құру орынды сияқты. Кооперацияны дамытудың тағы бір перспективті бағыты – ауыл шаруашылығы саласы. Ауыл шаруашылығы, белгілі болғандай, Өзбекстанның жалпы ішкі өнімінің 20 пайызын құрайды, ал ел халқының 60-70 пайызы қандай да бір түрде ауыл шаруашылығында жұмыс істейді. Орталық Азия мен Жапонияның аграрлық сектордағы ынтымақтастығы мәселелерін тереңдете отырып, біз дамудың жаңа нүктелерін таба алар едік. Өзара әрекеттестіктің тағы бір саласы еңбек миграциясы, әсіресе жастар мәселесі болуы мүмкін», — деді Жавлон Вахабов.
Қырғыз Республикасы Президенті жанындағы Ұлттық стратегиялық бастамалар институты директорының орынбасары Динара Дуйшенкул қызы өз кезегінде ғылым мен технология саласындағы ынтымақтастыққа баса назар аудара отырып, Қырғызстанның Жапонияның халықаралық көмек көрсету және даму институттарымен өзара әрекеттесуіне тоқталды.
«2016 жылы «Japan Consulting» компаниясы Қырғыз Республикасының Жоғары технологиялар паркінің резиденті болды. Қырғыз ғалымдары жапон археологтарымен бірлесіп, жапон тарапының көмегімен Ұлы Жібек жолындағы Қырғызстанның ежелгі қоныстары – Қызыл өзен (Невакат), Ақ-Бешім (Суяб) және ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мәдени мұралар тізіміне енген Бурана (Баласағын) елді мекендерінде қазба жұмыстарын жүргізуде», – деді Динара Дуйшенкул қызы.
ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ Азиялық зерттеулері бөлімінің басшысы Айдар Құрмашев өз сөзінде жаңа геосаяси сын-қатерлер мен өзгермелі жаһандық күн тәртібі жағдайында Орталық Азия мемлекеттері мен Жапония арасындағы ынтымақтастықтың маңыздылығын атап өтті.
«Орталық Азия өңірі орасан зор ресурстық және транзиттік әлеуетке ие, ал Жапония жоғары технологиялық индустриясы және инновацияда үлкен тәжірибесі бар әлемдегі жетекші экономикалардың бірі болып саналады. «Орталық Азия елдері мен Жапонияның әлеуеттерінің өзара толықтырылуы тұрақты өсу мен бірлескен жобалар үшін кең көкжиектерді ашады», — деп сенім білдірді ҚСЗИ өкілі.
Сондай-ақ Айдар Құрмашев Жапония мен Орталық Азияның «талдау орталықтары» арасындағы сараптамалық және аналитикалық ынтымақтастықтың маңыздылығын атап өтті.
«Біз елдеріміздің талдау орталықтары арасында тағылымдамадан өтуді және мамандар алмасуды дамытуды ұсынамыз. Сарапшыларды даярлаудың мұндай институттандырылған жүйесін құру болашақта экономикалық, әлеуметтік және саяси салалардағы шешімдердің негізін қалауы мүмкін. Сонымен қатар, қазақстандық, жапондық және орталық азиялық сарапшылардың қатысуымен өтетін аналитикалық «марафондар» немесе жобалық сессиялар нақты міндеттерге инновациялық тәсілдерді әзірлеуге көмектеседі: мемлекеттік басқаруды цифрландыру, смарт қалалар және т.б.» — деді Азиялық зерттеулер бөлімінің басшысы.
Қорытындылай келе, іс-шараға қатысушылар Орталық Азия елдері мен Жапония арасындағы диалогты нығайтудың маңыздылығын, сондай-ақ сауда, энергетика, көлік-логистика, ғылым және білім сияқты салалардағы ынтымақтастыққа өзара ұмтылысты атап өтті. Шыны керек, өткен диалог «Орталық Азия + Жапония» форматындағы ынтымақтастықтың келешегі мен мүмкіндіктерін түсінуді жақсартты.
