Айгүл Забирова,
ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ бас ғылыми қызметкері,
әлеуметтану ғылымдарының докторы
«Бақыт – бұл тек байлық пен экономикалық өсім емес,
ол – сенім, байланыс және айналаңдағы адамдардың қолдауын сезіну.
Биылғы есеп біздің мына әлемнің қаншалықты мейірімді екенін
жиі бағаламайтынымызды дәлелдейді.
Егер біз берік қоғам мен қуатты экономика қалыптастырғымыз келсе,
онда басты құндылығымыз – бір-бірімізге инвестициялауымыз қажет»
Джон Клифтон, Gallup компаниясының бас директоры
Алдыңғы жазбада көптеген ғасырлар бойы бақыт жеке адамның мәселесі болғаны, ал 21 ғасырда оның кенеттен үкіметтердің мәселесіне айналғаны туралы ой айтылды. Белгілі бір елдің әл-ауқатының көрсеткіштерін ұлттық ЖІӨ-ден ұлттық бақыт индекстеріне өзгертуді ұсынатын жетекші экономистер пайда болды. Әйтсе де, әрқайсымыздың бақыт туралы түсінігіміз әртүрлі болғаны секілді, әр елдің, ұлттың да ол туралы өз түсінігі бар екені анық. Бақыт пен материалдық, қаржылық жетістіктердің өзара байланысы – адамдар мен мәдениеттердің бақыт туралы түсініктерін ұштастыратын және болашақта да байланыстыруы мүмкін фактор.
Бірақ 2025 жылғы бақыт туралы есепке сәйкес[1], басқалардың жақсылығына сену деген бақытпен біз ойлағаннан әлдеқайда тығыз байланысты. Биылғы баяндамада зерттеушілер дәстүрлі факторлар – денсаулық пен байлықтан да тереңірек талдау жүргізе отырып, әл-ауқат деңгейіне біз күткеннен де жоғары әсер ететін көрсеткіштер ретінде бірге тамақтану мен басқаларға сенімді анықтады. Шынында да, 2025 жылғы зерттеуде адамдардың жоғалған әмиянды иесіне қайтаратынына сенім бақытқа әсер ететін мықты көрсеткіш ретінде сипатталған. Жоғалған әмияндардың қайтарылуы туралы эмпирикалық деректер адамдардың өз қауымдастықтарындағы мейірімділікке қатысты шынайылықпен салыстырғанда, тым пессимистік көзқараста екенін көрсетті!
Әлемдегі ең бақытты елдер рейтингінің көшін тағы да скандинавиялық елдер бастап тұр. Сонымен қатар, олар жоғалған әмияндардың күтілетін және нақты қайтарылуы бойынша да алғашқы орындарды иеленеді! Баяндамада бұл туралы былай делінген: «Әмияндарға қатысты деректер аса сенімді,өйткені олар өзара қамқорлық танытатын ортада өмір сүретін адамдардың әлдеқайда бақытты екенін дәлелдейді. Әмиян жоғалтуға негізделген эксперименттер бұл түсініктердің шынайылығын растайды, тіпті егер адамдар оларды барлық жерде тым пессимистік тұрғыда қабылдайтын болса да», Джон Ф. Хелливелл, Британдық Колумбия университетінің экономисі, «Әлемдік бақыт баяндамасының» негізін қалаушы және редакторы[2].
Финляндия сегіз жыл қатарынан әлемдегі ең бақытты ел болып отыр, финдер өз өмірін бағалауда орташа 7,736 ұпай (10-нан) береді[3]. Биыл Коста-Рика (6-орын) мен Мексика (10-орын) алғаш рет үздік ондыққа енді. Сонымен қатар, Литва (16-орын), Словения (19-орын) және Чехия (20-орын) бақыт деңгейі бойынша Батыс Еуропа елдеріне жақындап, дәстүрлі түрде рейтингтің жоғарғы бөлігінде болған бай елдерді ығыстыра бастады. Мысалы, АҚШ (24-орын) зерттеу тарихындағы ең төменгі көрсеткішке түсті, ал Ұлыбритания (23-орын) 2017 жылғы есептен бері ең төменгі өмір сүру деңгейін тіркеді.
Ғалымдар бақыт деңгейін қалай есептейді? Елдердің рейтингтері халықтың әр түрлі топтарының өмір сапасына берген бағасының үш жылдық орташа көрсеткішіне негізделген. Одан кейін экономика, психология, әлеуметтану және басқа да салалардың сарапшылары елдер арасындағы және уақыт ішіндегі айырмашылықтарды түсіндіру үшін келесі факторларды талдайды:
- Жан басына шаққандағы ЖІӨ
- Денсаулықты сақтай отырып өмір сүрудің күтілетін ұзақтығы
- Сенім артуға болатын адамның болуы
- Еркіндік сезімі
- Жомарттық
- Сыбайлас жемқорлықты қабылдау деңгейі
Дәл осы факторлар елдер арасындағы айырмашылықтарды түсіндіруге көмектеседі, алайда рейтингтердің өзі тек адамдардың өз өмірін бағалауына негізделген жауаптарына сүйенеді.
Қазақстан бұл рейтингтің қай жерінде? Қазақстан 43-ші орынды иеленіп[4], әлемдегі ең бақытты 50 елдің қатарына енген ТМД-ғы жалғыз ел. Бізді, қазақстандықтарды және әлемнің қалған тұрғындарын не бақытты етеді?
Ағымдағы 2025 жылға арналған World Happiness Report авторларының жауабы – «ҚАМҚОРЛЫҚ және БӨЛІСУ». Біріншіден, отбасында, жұмыста немесе мектепте тамақтану сияқты әлеуметтік әдет эмоционалды және психологиялық тұрғыдан жайлы қабылданатыны анықталды. Басқа адамдармен бірге тамақтану әлемнің барлық аймақтарында қолайлылық сезімімен тығыз байланысты, бірақ баяндама авторларының айтуынша Америка Құрама Штаттарында соңғы екі онжылдықта жалғыз тамақтанатын адамдар саны 53%-ға өскен. Қазақ ежелден «Ағайын тату болса, ат көп, абысын тату болса, ас көп» деген қағиданы ұстанған.
Екіншіден, жаһандық есеп бойынша, отбасында немесе жақындарымен тұратын адамдар өзін бақытты және өмірге қанағаттанарлық сезінеді. Үй шаруашылығының көлемі бақытпен тығыз байланысты, отбасында төрт-бес адаммен бірге тұратындар Мексика мен Еуропада ең бақытты адамдар саналады, бірақ зерттеушілерге сәйкес Еуропада жалғыз тұратын адамдар барған сайын артып келеді. Саймон Фрейзер университетінің әлеуметтік психология профессоры, әлемдік баяндаманың редакторы Лара Б.Акнинның пікірінше: «Адамның бақыты олардың басқалармен қарым-қатынасына байланысты. Жағымды әлеуметтік байланыстарға инвестициялау және қайырымдылықпен айналысу үлкен бақытқа әкеледі». Ал қазақта «Аз да бітер, көп те бітер, татулыққа не жетер?» деген мақал бар.
Айтпақшы, биохакер, миллионер (Pay Pal) және көптеген кітаптар авторы Брайан Джонсон, махаббат пен терең әлеуметтік байланыстар өлім қаупін 91%-ға төмендетеді деп мәлімдейді. 309 000 адам қатысқан негізгі мета-талдау маңызды және күрделі әлеуметтік қарым-қатынастар өлім қаупін айтарлықтай төмендететінін көрсетті. Яғни, бұл жай ғана қарым-қатынас емес, бұл күшті қарым-қатынастар, олар адамның бақытты болу ықтималдығын бес есе арттырады, яғни бұл байлық пен мансапты қоса алғаннан да маңыздырақ болып шықты. Махаббат ауруды азайтады, сауығуды тездетеді, жүректі қорғайды және депрессиядан сақтайды.
Үшіншіден, өкінішке орай, 2025 жылы әлемдегі жастардың бестен бір бөлігінің (19%) әлеуметтік қолдау тұрғысынан сенім артатын, арқа сүйейтін ешкімі жоқ! Бұл 2006 жылмен салыстырғанда 39%-ға жоғары.
Төртіншіден, бақыт қайырымдылықпен де байланысты, қайырымдылық танытпайтын адамдарға қарағанда, қайырымдылықпен айналысатын адамдар бақытты болады екен. Оның үстіне, қайырымдылық шаралары жиі жасалатын елдерде үмітсіздіктен болатын өлім сирек тіркелген. Сонымен қатар, қайырымдылық ұйымдарының экономикалық тиімділігі елдер арасында айтарлықтай алшақтық көрсетеді. Яғни, кейбір қайырымдылық ұйымдары бақыт деңгейін арттыруда басқаларға қарағанда жүздеген есе артық нәтиже көрсетеді, басқаша айтқанда, қайырымдылық акциялары мен әрекеттерінде қайда және кімге сену керектігін түсіну керек.
Сондай-ақ, баяндама авторларының пікірінше, саяси поляризация және негативті электоралды мінез-құлық бақыт пен қоғамдық сенімнің төмендеуіне әкеледі, бұл әсіресе Америка Құрама Штаттарында және кейбір Еуропа елдерінде қатты байқалады.
Сонымен, заманауи зерттеулер әлеуметтік байланыстардың қаншалықты бақытқа әсер ететін көрсетіп отыр, бірақ оның деңгейіне тікелей ықпал ететін әлеуметтік қатынастардың сапасы мен саны да маңызды. Шынында да, жаһандану мен цифрлық технологиялар жағдайында адамдармен жеке қарым-қатынастарды сақтау аспектісінің маңыздылығы артып келеді, ал шынайы, риясыз қатынастар күйзеліске қарсы буфер болып, эмоционалдық әл-ауқатқа ықпал етеді. Жақындарымызға уақыт бөлу арқылы біз бақыт ұжымдық тәжірибеге айналатын және қоғамның барлық мүшелеріне әсер ететін орта қалыптастырамыз.
[1] Бұл баяндама Gallup-тың Дүниежүзілік сауалнамасы және Ллойд тізілімі қорының Дүниежүзілік қауіптер сауалнамасы сияқты дереккөздерге негізделген, сондай-ақ әл-ауқат ғылымы саласындағы жетекші сарапшылардың талдауынан өткен.
World Happiness Report (WHR) – Gallup, Оксфорд университетінің Wellbeing Research Centre, БҰҰ Тұрақты даму шешімдері желісі және WHR редакциялық алқасының серіктестігі. Есеп Оксфорд университетінің Wellbeing Research Centre орталығында жарияланып, WHR редакциялық алқасының бақылауымен дайындалады.
[2] World Happiness Report Оксфорд университетінің Әл-ауқат зерттеу орталығы тарапынан Gallup, БҰҰ-ның Тұрақты даму шешімдері желісі және тәуелсіз редакциялық алқамен бірлесе отырып жарияланады. Редакциялық алқа құрамына келесі ғалымдар кіреді: Джон Ф. Хелливелл (Британдық Колумбия университеті), Ричард Лейард (Лондон экономика және саяси ғылымдар мектебі), Джеффри Д. Сакс (Колумбия университеті), Ян-Эммануэль Де Неве (Оксфорд университеті), Лара Б. Акнин (Саймон Фрейзер университеті), Шунь Ван (Сиань Цзяотун-Ливерпуль университеті).
[3] Елдердің рейтингтері 2022–2024 жылдар аралығындағы Gallup World Poll зерттеуінің ұлттық репрезентативті таңдамаларына негізделген. Бұл рейтингтер өмір сапасын бағалау бойынша негізгі сұраққа берілген жауаптарға сүйенеді. Сауалнамада «Кантрил баспалдағы» әдісі қолданылады: респонденттерден өз өмірін елестетілген баспалдақ арқылы бағалау сұралады, мұнда ең жақсы мүмкін өмір – 10 балл, ал ең нашар өмір – 0 балл деп есептеледі. Одан кейін олардан өздерінің қазіргі өмірін осы 0-ден 10-ға дейінгі шкала бойынша бағалау сұралады.
[4] Елдердің рейтингтері 2022–2024 жылдар аралығындағы Gallup World Poll зерттеуінің ұлттық репрезентативті таңдамаларына негізделген. Бұл рейтингтер өмір сапасын бағалау бойынша негізгі сұраққа берілген жауаптарға сүйенеді. Сауалнамада «Кантрил баспалдағы» әдісі қолданылады: респонденттерден өз өмірін елестетілген баспалдақ арқылы бағалау сұралады, мұнда ең жақсы мүмкін өмір – 10 балл, ал ең нашар өмір – 0 балл деп есептеледі. Одан кейін олардан өздерінің қазіргі өмірін осы 0-ден 10-ға дейінгі шкала бойынша бағалау сұралады.
