Ұлттық құрылыстың қазіргі кезеңінде Қазақстан Республикасы қарқынды саяси өзгерістер кезеңін бастан кешіп жатыр. Саяси модернизацияның тұжырымдамалық фрейміне «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» моделі арқау болды. «Listening State» («Құлақ асатын/еститін мемлекет») — бұл үкіметтің азаматтармен өзара әрекеттесу, оларды толғандыратын мәселелер мен қажеттіліктерін түсіну бойынша белсенді күш-жігеріне баса назар аударатын мемлекеттік саясат тұжырымдамасы. Бұл тұжырымдама үкімет пен қоғам арасындағы ашық әрі айқын байланыс арналарын құруды көздеп, шешімдерді әзірлеу және қабылдау процесінде азаматтардың дауысын естуге және ескеруге бағытталған.
«Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тәсілі ақпаратты жай ғана тарату немесе «жоғарыдан төменге» саясатын жүзеге асыруға қарағанда, тиімді басқару бұдан да көп нәрсені қажет ететінін көрсетеді. Яғни кері байланыс, идеялар мен қоғамдық пікірді белсенді іздеудің маңызын мойындайды. Бұған қол жеткізуге жәрдемдесетін түрлі құралдар бар: қоғаммен кеңесу, сауалнамалар, жалпы жиналыстар, онлайн форумдар және басқа да қатысу тетіктері.
«Халық үніне құлақ асатын мемлекеттің» негізгі компоненттері:
Ашық байланыс арналары. «Халық үніне құлақ асатын мемлекетте» Үкімет азаматтарға ойларымен, идеяларымен және пікірлерімен алмасу үшін қолжетімді және ыңғайлы платформалар ұсынады. Бұл сандық платформалар және қоғамдық жиналыстар сияқты құралдар арқылы немесе т.б. жүзеге асырылуы мүмкін.
Белсенді өзара әрекеттесу. Мемлекет азаматтардың наразылығын күтпей, олармен араласу мүмкіндіктерін белсенді түрде іздейді. Бұл әртүрлі дауыстарды тыңдау мүмкіндігін қамтамасыз ету үшін белгілі бір қауымдастықтарға немесе қызығушылық топтарына жүгінуді қамтуы мүмкін.
Шешімдерді ашық қабылдау. Мемлекет азаматтардың саясаттың қалай тұжырымдалатынын және жүзеге асырылатынын түсінуін қамтамасыз ете отырып, шешім қабылдау үдерісінің ашықтығын көрсетеді. Мұндай ашықтық мемлекет пен қоғам арасындағы сенімді нығайтуға көмектеседі.
Кері байланыстың «ілмектері». Азаматтарға олардың үлестері саяси шешімдерге қалай әсер еткені туралы кері байланыс тетіктерін құру өте маңызды. Бұл олардың дауыстары бағаланатынын және байыпты қабылданатынын көрсетуге көмектеседі.
Саясатты бейімдеу. Мемлекет азаматтардан алынған кері байланыс негізінде саясатты бейімдеуге дайын болуы керек. Бұл икемділік қоғамның өзгермелі қажеттіліктері мен басымдықтарын қанағаттандыру үшін өте маңызды.
Деректерді жинау және талдау. Үкімет саяси шешімдерді негіздеу үшін әртүрлі дереккөздерден ақпарат жинап талдайды. Бұған сандық деректер (мысалы, сауалнамалар, статистика) және сапалық деректер (мысалы, қоғамдық пікірлер, баяндамалар) кіреді.
Мәдени сезімталдық және инклюзивтілік. «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тәсілі қоғамда әртүрлі көзқарастар болатынын мойындайды. Әлеуметтік-экономикалық мәртебесіне, этникалық тегіне, жынысына немесе басқа факторларға қарамастан барлық дауыстардың ескерілуін қамтамасыз ету үшін қадамдар жасайды.
«Құлақ асатын/еститін мемлекет» тұжырымдамасы мемлекеттік басқару азаматтардың қажеттіліктері мен ұмтылыстарына жауап беру нәтижесінде тиімді болады деген сенімге негізделген. Үкіметтер жұртшылықты белсенді тыңдау және онымен әрекеттесу арқылы неғұрлым өзекті, әділ және тұрақты саясат құра алады. Бұл тәсіл мемлекеттік институттарға деген сенімнің артуына әкелуі мүмкін. Сайып келгенде инклюзивті және демократиялық қоғам құруға ықпал етеді.
«Халық үніне құлақ асатын мемлекеттің» қазақстандық моделі
Қазақстан Республикасы Президентінің 2019 жылғы 2 қыркүйектегі Қазақстан халқына Жолдауында Мемлекет басшысы «Азаматтардың барлық сындарлы сауалдарына жедел әрі тиімді жауап беретін «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын іске асыру» міндетін қойды. Содан бері билік пен қоғам арасындағы байланыс механизмдері жетілдірілді.
Бүгінгі таңда Қазақстанда мемлекет пен азаматтар арасында келесі байланыс арналары жұмыс істейді:
- «Ашық үкімет» цифрлық жүйесіндегі цифрлық платформалар:
— «Ашық деректер» data.egov.kz – ел азаматтары үшін қолжетімді деректер жиынтығын жариялау арқылы мемлекеттік органдар қызметінің ашықтығын қамтамасыз ету.
— «Ашық диалог» dialog.egov.kz – мемлекеттік органдар мен квазимемлекеттік сектор ұйымдарына өтініштер қабылдау.
— «Ашық НҚА» legalacts.egov.kz – нормативтік құқықтық актілердің жобаларын талқылау.
— «Ашық бюджеттер» budget.egov.kz/ – бюджеттік процеске азаматтық қатысу арқылы бюджет қаражатын қалыптастыру мен бөлудің ашықтығын қамтамасыз ету.
— Мемлекеттік органдар қызметінің тиімділігін бағалау https://evaluation.egov.kz/ арқылы мемлекеттік органдар жұмысының бағалануын табуға болады.
«Ашық деректер» порталының деректері бойынша, порталда 3,6 мың ашық деректер, «Ашық НҚА» порталында 118,3 мың НҚА жобасы, «Ашық диалог» порталында 483,8 мың өтіш және «Ашық бюджеттер» порталында 157,7 мың бюджеттік бағдарлама жобасы орналастырылды.
«Е-Otinish» мемлекеттік органдарға өтініш беру жүйесі өзінің тиімділігін көрсетті.
- Қала әкімдіктерінің сайттарындағы әкімдердің жеке блогтары. Көптеген аудан әкімдері мен өңірлердегі басқарма басшылары азаматтардың өтініштерін қабылдау үшін WhatsApp мессенджерін пайдаланады.
- Ел аумағында мемлекеттік қызмет көрсету мәселелері бойынша 1414 бірыңғай колл-орталығы бар.
- «iKomek 109» – Астана қаласы әкімдігінің қалалық мониторинг және жедел әрекет ету орталығы. Халықтың тіршілігін қамтамасыз ету және қауіпсіздік мәселелері бойынша тәулік бойы өтініштер қабылдайтын елорда тұрғындарына арналған қызмет.
- Интернеттегі әлеуметтік желілерде саяси қызметкерлердің аккаунттары. Мысалы, ҚР Президентінің Facebook, Telegram, Instagram, Twitter-дегі аккаунттары белсенді жұмыс істейді. 2022 жылы ҚР Премьер-Министрі өзінің Facebook аккаунтын ашты. Мәжіліс пен Сенаттың көптеген депутаттары қоғамдық коммуникация үшін әлеуметтік желілерді пайдаланады.
Қазақстанның халықаралық рейтингтердегі позициялары
Қазақстан – EGDI (БҰҰ-ның электрондық үкімет бойынша зерттеуі) рейтингінде 28-ші орында. БҰҰ электрондық үкіметінің даму индексі (EGDI) мемлекеттің электрондық үкіметті қызмет көрсету үшін пайдалану қабілетін бағалайды. Ол онлайн қызметтердің қолжетімділігін, телекоммуникациялық инфрақұрылымды және адам әлеуетін өлшейді.
Қазақстан теңізге шыға алмайтын дамушы елдер арасында EGDI ең жоғары көрсеткішіне ие. Қазақстан шектеулі ресурстарға қарамастан онлайн-қызметтер көрсетуді жақсарту есебінен электрондық үкіметтің дамуының жоғары немесе өте жоғары деңгейіне қол жеткізген елдердің қатарына жатады.
2022 жылғы Бертельсманның түрлендіру индексі (BTI) Қазақстанға мемлекеттік басқару индексі бойынша 137 орынның 79-орнын және саяси трансформацияда 99-орын берді. Индекс дамушы және өтпелі экономикасы бар елдердегі басқару мен саяси менеджментті терең талдауға негізделген.
BTI 2019 жылдың ортасында құрылған Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі саясатты әзірлеуге көбірек қатысуға тарту үшін жұртшылыққа кем дегенде 10 заң жобасына үлес қосуға мүмкіндік бергенін атап өтті.
The Economist басылымы «Бейбітшілік демократиясының индексін» құрап, бүкіл әлемдегі демократияның жай-күйі туралы түсінік береді. Ол елдерді сайлау процестері мен плюрализм, азаматтық бостандықтар, үкіметтің қызмет етуі, саяси қатысу, саяси мәдениет және азаматтық қоғам негізінде бағалайды. Қазақстанның осы индексте саяси қатысу (5.0 балл) және саяси мәдениет (3.75 балл) критерийлері бойынша ең үздік көрсеткіштері бар.
Тиімді «Халық үніне құлақ асатын мемлекеттің» негізгі сипаттамалары
Шетелде “Listening State” тұжырымдамасын іске асыру тәжірибесіне сүйене отырып, «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі жұмысты одан әрі жетілдіру жөнінде ұсыныстар тұжырымдауға болады. Азаматтармен қарым-қатынас пен өзара әрекеттесуді жақсартуға бағытталған бірқатар стратегиялар мен бастамаларды жүзеге асыру мүмкіндіктері келесі жобаларды қамтуы мүмкін:
Азаматтар ақпаратқа оңай қол жеткізе ала отырып, пікір қалдырып, әртүрлі саяси мәселелер бойынша пікірталастарға қатыса алатын жұртшылықпен өзара әрекеттесу үшін цифрлық платформалар құру.
Азаматтардан, азаматтық қоғам ұйымдарынан және басқа да мүдделі тараптардан ақпарат алу үшін саясаттың негізгі мәселелері бойынша тұрақты қоғамдық консультациялар ұйымдастыру және өткізу. Бұл ретте азаматтардың кең ауқымы үшін консультациялар үдерісінің ашықтығын, инклюзивтілігін және қолжетімділігін қамтамасыз ету қажет.
Транспаренттілікке, есептілікке және сенімді ақпаратқа қол жеткізуге ықпал ететін тиісті заңдар мен тәжірибелерді нығайту арқылы ақпараттың ашықтығы мен қолжетімділігін арттыру. Саяси шешімдер, олардың негіздемесі және азаматтарға күтілетін әсері туралы үнемі жаңартылып отыру маңызды.
«Муниципалитеттің» (жергілікті қоғамдастықтың) жиналыстарын және қоғамдық форумдарды ұйымдастыру және өткізу, оның шеңберінде сайланған лауазымды адамдар (мәслихат депутаттары) және жергілікті атқарушы органдардың өкілдері (әкімдіктер, мемлекеттік органдар) жергілікті және ұлттық ауқымдағы өзекті мәселелерді талқылау үшін сайлаушылармен үнемі жеке кездесулер өткізуі керек. Бұл кездесулер азаматтарға өз өтініштерін білдіруге және шенеуніктерге тікелей жүгінуге мүмкіндік береді.
Азаматтық белсенділікке, демократиялық құндылықтарға және саясатты әзірлеу процесін түсінуге ықпал ететін білім беру бағдарламаларына инвестиция салу арқылы азаматтық білім мен медиа сауаттылыққа ықпал ету. Азаматтар әртүрлі ақпарат көздерінен алынған мәліметті сыни тұрғыдан бағалауы үшін медиа сауаттылыққа басымдық беру маңызды.
Саяси пікірталастар мен шешім қабылдау процестеріне белсенді қатысу арқылы азаматтық қоғам ұйымдарымен өзара әрекеттесу. Бұл ұйымдар маргиналды немесе аз өкілдік ететін топтардың дауыстарын күшейту арқылы үкімет пен азаматтар арасында көпір бола алады.
Азаматтарды цифрлық петиция платформалары, онлайн форумдар және деректерді визуализациялау сияқты әзірлеу және шешім қабылдау процесіне тартуды жеңілдететін азаматтық технологиялар мен инновацияларды қолдау бастамаларына ынталандыру. Үкімет және қоғам арасындағы байланыс пен ынтымақтастықты жақсарту үшін технологияны қолданатын инновация мәдениетін дамыту нәтижесінде жергілікті жерлерде басқарудың ашықтығы мен тиімділігін арттыруға оң әсер етеді.
Азаматтарға олардың үлестері саяси шешімдерге қалай әсер еткені туралы кері байланыс беру тетіктерін құру. Азаматтардың пікірі негізінде саясатты бағалау мен бейімдеу маңызды. Ол үшін әрбір азаматтың үлесінің маңызын көрсете отырып, қалдырылған пікірлер негізінде саясатты бейімдеуге дайындығын көрсету қажет.
Мұның барлығын іске асыру Қазақстанға кең ауқымды қатысуға негізделген неғұрлым инклюзивті және басқарудың икемді нысанына ауысуға көмектесе алады. Нәтижесінде «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын нығайтады. Айта кетейік, мұның сәтті іске асуы тұрақты міндеттемені, ресурстарды және аталған бастамалардың тиімділігін үнемі бағалауды қажет етеді.
Дайындаған: ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ Стратегиялық талдау бөлімі
