Айгерім Әбдірашитова,
ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ
Саяси зерттеулер бөлімінің бас сарапшысы
Ғылым күніне орай «Білім тағдырды өзгертеді» (Knowledge reshapes destiny) деген сөз еске түседі. Білімге деген ұмтылыс табиғаттың, қоғамның және өзіміздің заңдылықтарымызды білудің тұрақты процесі екенін ескерсек, ғылым бұл процестегі іс-әрекет ретінде жеке адамның да, бүкіл мемлекеттердің де тағдырын өзгертетіні анық.
2021 жылы ЮНЕСКО «Уақытпен жарыс: ақылды даму үшін» деген атаумен баяндама жариялады. Шынында да, адамдардың көбірек жетістіктерге деген ұмтылысы оларды әдеттегіден асып түсуге және адамзат өмірін жеңілдетудің, оны сапалы жаңа деңгейге шығарудың барлық жаңа тәсілдерін ойлап табуға итермелейді. «Ақылды даму» ғасырын бастарынан өткере отырып – ақылды үй, ақылды қаржы, ақылды денсаулық сақтау, ақылды өндіріс [1], – авторлар бұл біз кездестіретін катаклизмдерге тойтарыс беретін ғылым екенін атап өтті.
Бүгінгі таңда ғылыми зерттеулер экономика мен инновацияның өсуінің негізгі драйверіне айналуда. Жасанды интеллект, цифрландыру, «жасыл» технологиялар, медицина және климаттың өзгеруі, адамдардың өмір сүру сапасын жақсарту – осы салалардың барлығы ғылыми қоғамдастықтың көбірек қатысуын талап етеді. Жаһандық бәсекелестік жағдайында ғылымға инвестиция салатын елдер тұрақты дамуды қамтамасыз етеді.
Қазақстанда 2024-2026 жылдарға арналған ғылымды дамытуға жоспарланған жалпы бюджет 703,6 млрд теңгені құрайды[2]. Алдыңғы үш жылдық кезеңмен салыстырғанда бұл сома 9%-ға өсті. Оның ішінде қолданбалы ғылымды қаржыландыруға 476,9 млрд теңге қарастырылған. Жалпы, мемлекет ЖІӨ-нің 1%-ы ғылымға бөлінетін кезеңге жетуге тырысады, бұл әлемнің көптеген елдері үшін де маңызды міндет.
Елімізде 25 мыңнан астам ғылыми қызметкер бар. Бұл көрсеткіш 2023 жылмен салыстырғанда 13%-ға көп. Олар 425 зерттеу ұйымдарында жұмыс істейді, олардың саны екі жыл ішінде 11 бірлікке өсті.
PhD-докторларды даярлауға мемлекеттік тапсырыс ұлғайтылды. Нәтижесінде гранттар саны 1900 орынға дейін өсіп, 2024-2025 оқу жылында докторанттар саны 7633 адамға жетті.
Ғалымдар 2297 ғылыми жобаны, 299 ғылыми-техникалық бағдарламаны, 206 коммерцияландыру жобасын дайындаған. Оның ішінде 1055 жобаны жас ғалымдар жүзеге асыруда.
Неліктен адамдар ғылыммен айналысады? Оларды осы жолмен жүруге не итермелейді? 1986 жылы American Scientist ғылыми журналында «Ғалым болудың 75 себебі»[3] атты мақала жарияланды, ол кейінірек 2012 жылы жаңартылды. Содан кейін 100 ғалым оларды осы жолға түсуге итермелеген өмір оқиғаларымен бөлісті. Мақаланы қорытындылай келе, келесі себептерді бөліп көрсетуге болады:
- Қызығушылық. Әлемнің қалай жұмыс істейтінін түсінуге деген ұмтылыс бала кезінен қызығушылық тудырды.
- Проблемаларды шешу. Ғылым олар үшін әлемді жақсы жаққа өзгертетін жаһандық мәселелерді шешудің құралы болып көрінді.
- Жаңалық ашу. Ғылым ашушының қуанышын, білім шекарасын кеңейтуге мүмкіндік берді.
- Даму. Ғылыми мансап – бұл үнемі өсу және қиындықтарды жеңу.
- Қоғамға пайдасы. Зерттеулер арқылы – денсаулыққа, технологияға және прогреске үлес.
- Халықаралықтық. Ғылым – бұл бүкіл әлемдегі адамдармен жұмыс істеуге мүмкіндік беретін шекарасыз қызмет.
Бұл факторлар ғылым әлеуетінің шексіздігін және осы салада болғысы келетін адамдардың мүмкіндіктерін көрсетеді. Сондықтан бүкіл әлемде ғылым адамдарын белсенді қолдау жүріп жатыр. Біздің елімізде ғылыми кадрларды қолдаудың түрлі шаралары бар. Мысалы, 2024 жылы ғылыми ұйымдар қызметкерлерінің лауазымдық жалақысы 18%-ға артты, биыл одан әрі 17%-ға ұлғайту жоспарлануда. Ғылыми дәрежелер үшін үстеме ақылар кеңейтілді:
- ғылым кандидаты, PhD немесе бейіні бойынша доктор ғылыми дәрежесі бар қауымдастырылған профессорлар үшін 25 АЕК дейін (бұрын – 17 АЕК);
- ғылым докторы ғылыми дәрежесі бар қауымдастырылған профессорлар үшін 42 АЕК дейін (бұрын – 34 АЕК);
- ғылым кандидаты, PhD, бейіні бойынша доктор және ғылым докторы ғылыми дәрежесі бар профессорлар үшін 50 АЕК дейін (бұрын – 17 АЕК).
«Отбасы банкі» АҚ жас ғалымдарға 2023-2027 жылдарға арналған жеңілдетілген несие беру бағдарламасын іске асыруда. «Болашақ» желісі бойынша «500 ғалым» жобасы іске асырылуда, оның шеңберінде қазақстандық мамандар әлемнің жетекші университеттері мен ғылыми орталықтарында тағылымдамадан өтуде.
Ғылым – стратегиялық ресурс. Egov порталы арқылы біз бірнеше минут ішінде қажетті құжаттар мен қызметтерді аламыз, батырманы екі рет басу арқылы біз әлемнің екінші шетінен тауар аламыз, дұрыс тамақтанамыз, жақындарымызға хабарлама жібереміз және қоңырау шаламыз, бірнеше ғасыр бұрын жойылып кеткен жануарлардың популяциясын жандандырамыз. Мұның бәрі – ғылымның дамуы мен ғылыми қызметкерлер жұмысының нәтижелері. Ғылым мүмкін емес нәрсенің шекарасын итермелейді. Бұл ретте біздің еліміз әлеммен ілесіп, алда тұруы керек.
[1] https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000377250_rus
[2] https://primeminister.kz/ru/news/reviews/itogi-goda-finansirovanie-nauki-novye-programmy-obucheniya-i-aktsent-na-prakticheskom-primenenii-nauchnykh-razrabotok-29536
[3] https://www.americanscientist.org/article/75-reasons-to-become-a-scientist
