Анна Альшанская,
ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ
Экономикалық саясатты талдау бөлімінің басшысы
Климаттың өзгеруі бүкіл әлемдегі адамдардың өміріне қатты әсер етеді. Климаттың өзгеруі және онымен байланысты экологиялық проблемалар алдағы он жылдағы ең ықтимал жаһандық тәуекелдердің бестігіне кіреді, деп хабарлайды Global Risks Report 2025. Қазақстан, басқа елдер сияқты, осы процестердің салдарымен бетпе-бет келеді. Экологиялық сын-қатерлер еңбек нарығы және әлеуметтік-экономикалық теңдікті қамтамасыз ету сияқты негізгі салаларды қозғай отырып, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуымен тығыз байланысты.
Еңбек нарығының өзгеруі
Ғалымдар мен сарапшылардың айтуынша, климаттық процестер еңбек нарығына тікелей әсер етеді.
Экономиканың климатқа сезімтал секторларында – бірінші кезекте ауыл шаруашылығында жұмыс орындарына қауіп төніп тұр. Мысалы, Қазақстанда осы саладағы жұмыспен қамтылғандардың үлесі 2010 жылғы 28%-дан 2024 жылы 11%-ға дейін төмендегеніне қарамастан, көптеген ауылдық өңірлер үшін бұл әлі де жұмыспен қамтудың негізгі түрі болып табылады.
Климаттың өзгеруі жұмыс орындарының санына ғана емес, сонымен қатар еңбек өнімділігіне де әсер етеді. Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ) бағалауы бойынша, жаһандық температура 1,5 °C-қа көтерілген жағдайда, 2030 жылы әлемдегі жалпы жұмыс уақытының 2,2% жоғалады. Өнімділіктің жоғалуы 80 миллион жұмыс орнына тең – ақшалай түрде бұл 2,4 триллион АҚШ долларын құрайды.
Алайда, әлемдегі жасыл экономиканың дамуы жаңа мүмкіндіктер ашады. Егер мемлекеттер парниктік шығарындыларды азайту үшін шаралар қабылдайтын болса, ХЕҰ 2030 жылға қарай 24 миллион “жасыл” жұмыс орнын құруды болжайды. Бұл ретте шамамен 6 млн жұмыс орны жоғалады. Бірақ жалпы өсім 18 миллион жаңа жұмыс орнын құрайды – қайта өңдеу, энергетика, көлік, құрылыс, ауыл шаруашылығы және орман шаруашылығы сияқты салаларда.
Климаттық дағдарыс және теңсіздік
Климаттың өзгеруі табиғат пен экономика мәселесі ғана емес. Бұл әлеуметтік әділеттілік мәселесі.
Біріккен Ұлттар Ұйымының Азық-түлік және ауыл шаруашылығы ұйымының (ФАО) жақында жүргізген зерттеуі көрсеткендей, кедей ауыл шаруашылықтары ауқатты адамдарға қарағанда көбірек табыс жоғалтады. Айырмашылық жылу стрессіне байланысты 5% және су тасқыны кезінде 4,4% құрайды. Айтуынша, кедей отбасылар көбінесе климаттың өзгеруіне бейімделу технологиясын ала алмайды, бұл олардың осалдығын одан әрі арттырады.
Гендерлік теңсіздік климаттық дағдарыс жағдайында да күшейе түседі. Орташа температураның 1°C жоғарылауы ерлермен салыстырғанда әйел үй шаруашылықтарының жиынтық табысының 34%-ға төмендеуіне әкелуі мүмкін деп есептеледі. Себебі әйелдер ауыл шаруашылығы, қол еңбегі, шағын бизнес және қызмет көрсету секторы сияқты жағымсыз климаттық әсерлерге ұшыраған экономиканың төмен жалақы алатын секторларында жиі жұмыс істейді.
Әйелдер жасыл экономикаға көшуде шешуші рөл атқаратын кәсіптерде де аз ұсынылған. Мысалы, БҰҰДБ бағалауы бойынша Қазақстанда жаңартылатын энергия көздері секторында жұмыс істейтін әйелдердің үлесі 30%-ға жетті. Алайда, көпшілігі біліктілігі төмен лауазымдарда жұмыс істейді және іс жүзінде басқару деңгейінде ұсынылмайды. Басшы және техникалық позициялар ретінде әйелдердің үлесі небәрі 20%-дан аз.
Осылайша, климаттық өзгерістер кешенді әлеуметтік-экономикалық сипатқа ие. Қазақстан осы сын-қатерлерге бейімделу бойынша қадамдар жасап жатыр – 2023 жылы 2060 жылға дейін көміртегі бейтараптығына қол жеткізу стратегиясы қабылданды. Орта мерзімді мақсаттардың ішінде – 2030 жылға қарай парниктік газдар шығарындыларын 1990 жылғы деңгеймен салыстырғанда 15%-ға қысқарту. Бұл ретте осы мақсаттарға қол жеткізу инклюзивтілікті арттырусыз және барлық әлеуметтік топтардың мүдделерін ескерусіз мүмкін емес.
