2023 жылғы 26 желтоқсан күні Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Қазақстанның стратегиялық зерттеулер институты «Қазақстан-2023: қазіргі үрдістер мен болашақ бейнесі» ұжымдық монографиясының таныстырылымын өткізді.
Басылым мемлекет, қоғам, экономика және сыртқы саясаттың саяси жүйесін трансформациялаудың жай-күйін, негізгі тенденциялары мен контурларын көрсететін төрт тараудан тұрады. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев мемлекеттік басқарудың бүкіл жүйесін реформалау міндетін қоя отырып, қоғамдық өмірдің барлық салаларын трансформациялауға қуатты серпін берді. Ұсынылған сараптамалық өнім еліміздің осы уақыт кесіндісіндегі өзекті жағдайын одан әрі жаңғырту жолындағы бастапқы нүкте ретінде толық қарастыруға мүмкіндік береді.
Таныстырылымды ашқан Қазақстанның стратегиялық зерттеулер институтының директоры Еркін Тұқымов монография мемлекеттің ішкі, сыртқы және экономикалық саясатындағы ағымдағы ахуалды кешенді талдау екенін атап өтті.
«Монографияда елдің жаңа партиялық өрісінің ландшафты ұсынылып, 2019 жылдан 2022 жылға дейінгі саяси жүйенің даму ерекшеліктері көрсетілген. Мәлім болғандай, парламенттік оппозиция институтын енгізу нәтижесінде қазақстандық заңнамада алғаш рет оппозиция – әлемнің дамыған елдеріндегі саяси өмірдің маңызды акторларының бірі ретінде заңдастырылды. Бұл елдің саяси реформалауындағы үлкен өзгерісті білдіреді. Мұнда авторлар Қазақстандағы партиялық жүйені дамытудың бірнеше сценарийін ұсынды. Бірінші сценарий – бір басым партиясы бар көппартиялық жүйені сақтау. Екінші сценарий – басқа партиялар көп болған кезде Парламентте екі күшті партиясы немесе партиялық коалициясы бар партиялық жүйені құру. Үшінші сценарий – кез келген партияның үстемдігі жоқ көппартиялық.
Ақырында, мемлекет ел азаматтарының, тұрғылықты жеріне қарамастан, әлеуметтік және мемлекеттік саясаттың ең өзекті мәселелері бойынша шешім қабылдау үдерістеріне қатысуы үшін көп нәрсе жасауда. Жергілікті деңгейде басқаруға азаматтық қатысудың осындай мысалдарының бірі – тұрғындарға қала бюджетін абаттандыру жобаларына бөлуге қатысуға мүмкіндік беретін халықтық қатысу бюджеті.
Екінші тарауда авторлық ұжым Қазақстан қоғамына – мемлекеттің ең басты стратегиялық активіне кешенді талдау жасайды. Біздің халық демография тұрғысынан қалай көрінеді, өмір сүру деңгейінің динамикасы қандай, біздің қоғам қандай құндылықтармен бөліседі және қазіргі кезеңде саяси белсенділік қалай дамиды – біздің авторлар жауап беретін негізгі және маңызды сұрақтар.
Мысалы, демографиялық мәліметтерге сүйенсек, Қазақстан әлемнің туу көрсеткіші жоғары аудандарының бірі болып отыр. Болжамдар бойынша 2050 жылға қарай Қазақстан халқы 26 миллион адамды құрайтын болады.
Монографияда қазақстандықтардың құндылықтық санасының динамикасына талдау жасалынып, қоғамдағы басым құндылық бағыттардың анықтамасы берілген. Қазіргі қазақстандықтардың негізгі құндылықтары «өмір сүру/өзін-өзі тану құндылығы» шәкілі тұрғысынан анықталды, онда біз қазақстандық қоғамда үш түрді белгілейміз. Бірінші түрі дүние-мүліктік құндылықтарды ұстанады, олар халықтың үштен бір бөлігін құрайды. Екінші түрі – бұл аралас құндылықтар (50-60%) және үшінші түрі – заманауи, постматериалистік құндылықтарды ұстанатындар (3-5%)», – деп жалғастырды Е. Тұқымов.
Институт басшысының айтуынша, монографияның үшінші бөлімі еліміздің экономикасына және одан әрі экономикалық даму жолында тұрған сын-қатерлерді бағалауға арналған.
«Бүгінгі таңда Қазақстан адам дамуының деңгейі жоғары ел ретінде танылады. Адам дамуының индексінің соңғы рейтингісіне сәйкес, біздің еліміз 191 ел арасында (Қазақстан 79-шы орында болған 2000-жылдармен салыстырғанда), бұл біздің азаматтарымыздың әл-ауқатын қамтамасыз етуде айтарлықтай жетістіктерді көрсетеді.
Біз үшін басты міндет – постмұнайлық экономиканы қалыптастыру. Мен Мемлекет басшысының «Әділетті Қазақстанның экономикалық бағдары» Жолдауы осы мәселені шешуге бағытталған деп санаймын.
Монографиямызда күрделі экономика деп аталатын құрылыс туралы өз көзқарасымызды ұсынып, елдің ұзақ мерзімді тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін бірқатар стратегиялық бағдарларды анықтадық. Бұл экономика салаларын әртараптандыру, экспорттық себет, ақша-несие саясаты, адами капиталды дамыту, инклюзивті және төмен көміртекті кәсіпкерлік мәселелері», – деп атап өтті Е. Тұқымов.
ҚСЗИ директоры атап өткендей, төртінші тарауда Қазақстанның сыртқы саясаты, оның ішінде жаңа жаһандық нақты ахуал жағдайындағы Қазақстан алдында қандай басымдықтар, мақсаттар мен міндеттер тұрғаны туралы айтылады. Әлем өте жылдам өзгеруде және бұл өзгерістер өсіп келе жатқан геосаяси турбуленттілік пен белгісіздікпен қатар жүреді.
«Екінші жағынан, болашақ тек қиындық ретінде ғана емес, мүмкіндік ретінде де көрінеді. Елімізді халықаралық және өңірлік позицияларды нығайту бойынша үлкен жұмыс күтуде. Елдің сыртқы саяси күн тәртібі прагматизмге, көпвекторлыққа негізделуі және нақты нәтижелерге бағдарлануы тиіс.
Сыртқы саясат және халықаралық қатынастар бөлімін жазу кезінде ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ жүргізген сараптамалық сауалнамалардың деректері пайдаланылды. Бұл сауалнамаларға әлемнің 14 елінен, соның ішінде Ресей, АҚШ, Түркия, Орталық Азия және Еуропа елдерінен беделді шетелдік сарапшылар қатысты. 150-ден астам сарапшының бағалауы біздің талдауымызды объективті, тереңірек және сонымен бірге салмақты етуге мүмкіндік берді», – деп қорытындылады өз сөзін ҚСЗИ директоры.
ҚР Президенті жанындағы Қазақстанның стратегиялық зерттеулер институтының бас ғылыми қызметкері, профессор Айгүл Забированың айтуынша, қазақстандық қоғамды талдауда қандай құндылықтар басым екенін түсіну маңызды.
«Қазақстан соңғы 20 жылда елеулі экономикалық өсуді көрсетуде. ЖІӨ үнемі артып келеді. Және бұл керемет. Бірақ бізде келесі сұрақ туындайды: елдің экономикалық прогресі қоғамның мәдениеті мен негізгі құндылықтарының өзгеруіне қаншалықты әкеледі? Қарапайым тілмен айтқанда, адамдар экономикалық өсімге ілесе алады ма? Қоғам осындай қарқынды экономикалық өсуге қалай жауап береді? Басқаша айтқанда, мәдениет сыртқы, әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге төзімділік мағынасында қаншалықты автономды? Осы сұрақтарға жауап бере отырып, біз әлеуметтанулық деректерге жүгіндік. ҚСЗИ зерттеулерінің бірінде халық құндылықтар туралы сұрақтарға жауап берді. Еліміздің халқын үш топқа бөлуге болатындығы белгілі болды. Бірінші топ – дәстүрлі, материалистік құндылықтардың иегерлері. Яғни оларға физикалық және экономикалық қауіпсіздік, өмір сүру, материалдық құндылықтар маңызды, басқаша көзқарасқа төзбеушілік байқалады. Бұл топқа ел халқының үштен бірі кіреді. Екінші топ халқымыздың он пайызын құрап, қоғамда өте аз кездеседі. Олар постматериалистік құндылықтарды ұстанады. Мысалы, өзін-өзі көрсету және бостандық сияқты заманауи құндылықтар. Ал үшінші топ еліміздегі ең көп таралған – аралас топ. Олар материалистік және постматериалистік құндылықтардың иегерлері».
«Альтернатива» өзекті зерттеулер орталығының директоры Андрей Чеботарев ҚСЗИ-ды көптен күткен кітаптың жарық көруімен құттықтады.
«Кітаптың екінші тарауы Қазақстандағы партиялық құрылыс мәселелеріне арналған. Бұл бөлімде осы саладағы 2019 жылдан бастап өткен жылға дейінгі мемлекеттің әлеуетін нығайту жөніндегі сындарлы идеяларды қалыптастыруға қабілетті көппартиялық жүйені жетілдіруге және саяси партияларды ынталандыруға бағытталған елеулі түбегейлі шаралар орын алған негізгі реформалар туралы айтылады».
Maqsut Narikbayev University Халықаралық экономика мектебінің деканы Сәуле Кемелбаева осы жұмысқа қатысу мүмкіндігі үшін ҚСЗИ-ға алғысын білдірді.
«Мұндай тұжырымдамалық жұмыстарды жазуда пәнаралық тәсіл өте маңызды. Бұл студенттерге ұсынуға тұрарлық, өте жақсы оқулық. Олардың елде не болып жатқаны және қандай негізгі трендтер бар екені туралы түсініктері болуы қажет».
Монография саясаттану, әлеуметтану, экономика және халықаралық қатынастар саласындағы мамандарға қызықты болады. Сонымен қатар ғалымдардың еңбегі көптеген сарапшылар мен оқырмандарға түсінікті болады.
Кітапқа сілтеме: ҚСЗИ басылымдары
