Бүгінде елдегі макроэкономикалық жағдай салыстырмалы тұрақтылықпен сипатталады. Ағымдағы жылдың 7 айы ішінде ЖІӨ өсімі 4,8% деңгейінде тіркелді (2023 ж. ІІ тоқсанның қорытындысы бойынша – 5%). Бұл ретте нақты сектордағы және қызмет көрсету саласындағы өсу қарқыны бір деңгейлі динамикаға ие (4,6% – нақты секторда, 4,7% – қызмет көрсету саласында). Өңдеу өнеркәсібіндегі нақты секторда өсім 3 пайызды құрады. Оған машина жасау, автомобиль жасау, жеңіл өнеркәсіп, тамақ және сусындар өндірісі сияқты салалар үлкен үлес қосты.
Инфляциялық тәуекелдер әлі де сақталғанымен, инфляцияның төмендеуге беталысы байқалады. Маусым айында ол 14,6 пайызды құрап, мамырмен салыстырғанда 1,3 пайызға төмендеді. Бұл көбінесе қатаң ақша-несие саясатын ұстанатын ҚР Ұлттық Банкінің шараларының арқасында қамтамасыз етілді.
Сонымен қатар инфляция халықтың табысына кері әсерін тигізді. Мәселен халықтың нақты табысы өткен жылдың соңынан бастап тұрақты түрде азайып келеді. Сондықтан макроэкономикалық саясаттағы жаңа тәсілдер сапалы өсуді қамтамасыз етуге бағытталуы тиіс. Бұған қаржы, ақша-несие және бюджет-салық саясатындағы үйлестірілген іс-қимылдар нәтижесінде қол жеткізілетін болады.
Осылайша қаржы жүйесі банктерді тұтынушылар секторын емес, нақты секторды несиелендіруге ынталандыратын шараларды әзірлеуді талап етеді. Мәселен, Ұлттық Банктің деректері бойынша 2023 жылғы шілдеде банктердің бизнеске берген несиелері 9 919,3 млрд теңгені (40%), ал халыққа – 14 939,3 млрд теңгені құрады (60%). Мемлекет басшысы нақты секторды несиелендірудің жыл сайынғы өсімін 20% және одан жоғары деңгейде қамтамасыз ету міндетін қойды. Бұған ақша-несие саясатын жеңілдету және экономиканың тұрақтылығын қамтамасыз ету арқылы қол жеткізуге болады. Белгісіздіктің жоғары деңгейі жағдайында екінші деңгейдегі банктер ұзақ мерзімді несиелеуге әлі мүдделі емес.
Капиталды қайтару туралы заң аясында құрылған қордың қаражаты немесе Ұлттық қор, Өнеркәсіпті дамыту қоры сияқты басқа қорлар қаржыландырудың балама көзі бола алады. Бірақ қаржы жүйесінің міндеті – капиталдың ағылуын және өндірісті қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету. Сондықтан қаржы жүйесін қайта іске қосу бойынша шаралар қабылдануы әбден мүмкін.
Бюджет-салық жүйесіне келетін болсақ, бұл салаларда бұрын басталған реформалар жалғастырылатын болады. Бұл «бюджетті басқарудан» «нәтижелерді басқаруға» көшуге қатысты. Оның принципі – бюджет мемлекеттік саясаттың мақсаттары мен нәтижелеріне сүйене отырып қалыптасады. 2021-2023 жылдарға арналған бюджетті қалыптастырудан бастап бюджеттік жоспарлау жүйесі енгізілді. Онда бюджет үдерісі шығыстар бойынша лимиттерден емес, стратегиялық мақсаттар мен міндеттерге басымдық беруден басталады. Сондай-ақ бюджет заңнамасында жауапкершілікті бір мезгілде күшейте отырып, мемлекеттік органдардың дербестігінің шекаралары едәуір кеңейтілді.
Салық саясатындағы өзгерістер және оны толық цифрландыру салық түсімдерінің ашықтығын және бюджетті толықтыруды қамтамасыз етеді, бұл ретте Президент жекелеген салықтарды жергілікті бюджеттің пайдасына қайта қарау қажеттігін атап өтті. Бұл жергілікті өзін-өзі басқарудың тиімділігін арттырып, жергілікті өмір сүру деңгейіне әсер етеді. Олардың даму басымдықтары мен ынталандыруын ескере отырып, салық салуда сараланған тәсілді енгізу жақын болашақта жаңа тұрақты кәсіпорындарды қалыптастыруға мүмкіндік беретіні ықтимал.
Әбен Әсел,
ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ-дың
Экономикалық саясатты талдау
бөлімінің бас сарапшысы
