Экономикалық дамудың негізі – индустриялық прогресс. Прогресстің әрбір жаңа кезеңі индустрияландыру кезеңінің өзгеруіне алып келеді, яғни қайта индустрияландыру немесе жаңа индустрияландыру үдерісі жүреді. Неоиндустриализация үдерістері (Индустрияландыру 4.0) соңғы онжылдықта ғана қарқын ала бастады. Бірақ қазірдің өзінде Индустрия 4.0 технологиялары белсенді және жоғары жылдамдықпен дамыған елдерде субъектілер арасындағы экономикалық қатынастар жүйесіне енгізіліп жатыр.
Price Waterhouse Coopers (PWC) зерттеуі жасанды интеллект (ЖИ) болашақтың негізгі технологиясына айналатынын анықтады.[1] PWC болжамына сәйкес, 2030 жылы ЖИ әлемдік экономикаға қосқан үлесі 15,7 трлн долларға дейін жетуі мүмкін, бұл Қытай мен Үндістанның қазіргі өндірісінен көп. Бұл ретте еңбек өнімділігін арттыру есебінен шамамен 6,6 трлн доллар алынады. ЖИ бойынша ең үлкен экономикалық пайда Қытайда (2030 жылы ЖІӨ-нің 26%-ға өсуі) және Солтүстік Америкада (14,5%-ға өсу) болуы мүмкін, бұл жалпы сомасы 10,7 трлн АҚШ долларына тең және жаһандық экономикалық әсердің шамамен 70% құрайды.
Шынында да, Қытай да, Үндістан да өз экономикасын әртараптандыруға және күрделендіруге және индустрияландырудың жаңа сатысына өтуге көп күш жұмсайды. Дәл осы Қытай бүгінде ЖИ саласындағы зерттеулер бойынша әлемдегі жетекші елдердің бірі. Зерттеу ұйымдарының мәліметтері бойынша, 2021 жылғы жағдай бойынша Қытайдың ЖИ нарығы шамамен 150 миллиард юаньға (23,196 миллиард АҚШ доллары) бағаланды, ал 2025 жылға қарай бұл көрсеткіш 400 миллиард юаньға (61,855 миллиард АҚШ доллары) жетеді деп болжануда. 2030 жылға қарай Қытай үкіметі ЖИ индустриясы жылына 1 трлн юань (154,638 миллиард АҚШ доллары) жылдық табыс әкелетін деңгейге жетуге ұмтылады, ал онымен байланысты салалар жылына 10 трлн юань (1,546 трлн АҚШ доллары) құрады.[2]
Сур. Қытайдағы ЖИ тақырыбындағы ішкі және халықаралық басылымдар санының арақатынасы. Дереккөз: Scopus мәліметтері бойынша «Солтүстік-Батыс» СДО қоры.
IT саласындағы сапалы өзгеріс және жаппай цифрландыру жаһандық индустриялық даму динамикасына әсер етеді. Оның салдарынан әртүрлі үрдістер жеделдейді, соның ішінде:
- жаһандық өнеркәсіптік өндіріс пен саудаға қатысатын елдер санының өсуі, тиісінше жаһандық жеткізу тізбегі мен халықаралық іскерлік ынтымақтастықтың кеңеюі;
- интернет заттарымен, жасанды интеллектпен байланысты жаңа технологияларды дамыту, өндірісті роботтандыру және автоматтандыру;
- қызығушылықты арттыру, бұл ресурстарды өндіру мен тұтынудың тәсілдерін қайта қарауға әкеледі;
- цифрлық экономиканың дамуына байланысты жаңа қызметтер мен бизнес-модельдердің пайда болуы;
- инвестициялар мен жаңа нарықтар үшін елдер арасындағы бәсекелестіктің шиеленісуі.
Бұл жаһандық өнеркәсіптік өндірісте байқалатын үдерістердің толық тізімі емес. Жоғарыда айтылғандай, Индустрия 4.0 интеллектуалды автоматтандыруды қамтамасыз ету және еңбек өнімділігін әлеуетті арттыру есебінен өсуге ықпал ететін өндірістің жаңа факторына айналатын ЖИ қолдану саласын дамыту үшін жаңа мүмкіндіктер ашады.
Бұл ретте біз бизнес-үдерістерге, өндіріске жеке ЖИ-шешімдерді енгізу туралы ғана емес, өнеркәсіптік метағаламдарды құру туралы айтып отырмыз. Өнеркәсіптік метағалам – нақты өндірістік үдерістермен біріктірілген және оларды толықтыратын, сондай-ақ қызметтің тиімділігін арттыру мақсатында желілік өзара іс-қимыл қағидаттарында жетекші технологиялық компаниялар ұйымдастырған виртуалды кеңістік.[1] Өнеркәсіптік метағаламдар – бұл индустрияны дамытудың жаңа кезеңі, өйткені олар жаңа ақпараттық-коммуникациялық технологиялар мен нақты экономиканы ЖИ, заттар интернеті (IoT) және цифрлық егіздер арқылы біріктіреді. Түпкі мақсат – нақты индустрияның тиімді дамуына ықпал ету және бүкіл өндіріс үдерісі мен құн тізбегін қамтитын жаңа өндіріс пен қызмет көрсету жүйесін құру. Өнеркәсіптік метағаламдарды жеке технология ретінде емес, бұрыннан белгілі бірнеше элементтерді біріктіретін комбинаторлық инновация ретінде қарастыру маңызды.[2]
Метағаламдар нарығының индустриясы 2023 жылы 11,47 миллиард доллардан 2030 жылға қарай 107,49 миллиард долларға дейін өседі деп болжануда. Бұл болжамды кезеңде (2022-2030) 45,2% деңгейінде жылдық жиынтық өсу қарқынын (CAGR) көрсетеді.
Метағаламдар ашатын мүмкіндіктер көптеген жұмыс үдерістерінің тиімділігін арттыруға және келесі мәселелерді шешуге байланысты [3]:
– транзакциялық шығындарды азайту-бизнес-процестерді трансформациялау және қарқындату, жұмыс процестерін жеделдету және жұмыс кеңістігі мен іссапарларды ұйымдастыруға байланысты үстеме шығындарды азайту;
– сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін азайту, операциялардың цифрлық ашықтығы және шаруашылық құрылымдарын жақсартылған үйлестіру есебінен басқару сапасын арттыру;
– өндірістік қуаттар мен материалдық емес активтерді тиімді пайдалану;
– қызметкерлердің инновациялық белсенділігін ынталандыру.
Алайда инфрақұрылымдық қолдаусыз метағаламдардың кең таралуына қауіп төнеді. Инфрақұрылымдық қолдаудың негізгі элементтері 5G және 6G сымсыз желілері, бұлтты есептеулер, жасанды интеллект технологиялары, заттар интернеті, блокчейн шешімдері және т. б.
Сонымен қатар IT саласының осы сапалы серпініне және цифрландыруға қарамастан, көптеген дамушы елдерде Индустрияландыру 4.0 және инновациялық даму дамыған елдер деңгейінен артта қалып отыр, өйткені бұл елдердің экономикасы үшін өсудің негізгі басымдығы мен драйвері өндірістің дәстүрлі тарихи қалыптасқан түрлері болып қала береді.
Көптеген дамушы елдер үшін жасанды интеллект, машиналық оқыту, робототехника, үлкен деректер және өндірістік процестерді түбегейлі өзгертетін желілер сияқты жаңа технологиялар қайтымсыз әсер етуі мүмкін. Осылайша ХВҚ зерттеушілері автоматтандыруды енгізу және жұмысшыларды[4] алмастыратын «роботтарды»[5] кеңінен қолдану салдарынан экономикасы дамыған елдерге көбірек инвестициялар ағыны есебінен бай және кедей елдер арасындағы алшақтықты ұлғайту қаупі бар екенін атап өтті. Жасанды интеллект төңкерісі арқылы «роботтардың» өнімділігін арттыру дамыған елдерге инвестициялар ағынына әкеледі. Онда робототехникаға инвестицияларға тұрақты сұраныс болады. Дамушы елдердің сауда жағдайлары нашарлайды, өйткені олар біліктілігі жоқ жұмыс күшінің үлкен массивімен және жалақысының төмен деңгейімен біліктілігі төмен жұмыс күші талап етілетін секторларға маманданады. Роботтардың жоғары өнімділігіне байланысты экономикасы дамыған елдер ұзақ мерзімді перспективада үлкен пайда көреді, ал дамушы елдер ЖІӨ-нің төмендеу проблемасына тап болады.
Зерттеу авторлары алшақтықты азайту үшін адами капиталды жинаудың маңызына назар аударып, атап көрсетеді. Сондай-ақ жұмыс күшінің біліктілігі әртүрлі дамушы елдердің өсу динамикасындағы сәйкессіздіктерді атап өтеді. Жаңа жағдайларда, ХХ ғасырда Қытай иеленген дамушы елдердегі жұмыс күшінің төмен құны сияқты артықшылық ХХІ ғасырдағы инвесторлар үшін маңызды фактор болмайды. Кеңінен күтілетін демографиялық өзгерістерден және олардың аумағында өндірісті ауыстырудан жоғары дивидендтер күткен дамушы елдер өте қиын жағдайға тап болуы мүмкін. Демографиялық өзгерістер еңбек өнімділігінің күрт артуы мен жұмысшылардың білімі мен біліктілігін арттыруға инвестиция салғанда ғана пайда әкеледі.
Әсел Әбен,
ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ
Экономикалық саясатты талдау бөлімінің
бас сарапшысы
[1] https://www.pwc.com/gx/en/issues/data-and-analytics/publications/artificial-intelligence-study.html
[2] https://www.china-briefing.com/news/ai-in-china-regulatory-updates-investment-opportunities-and-challenges/
[3] Быстров А. В., Радайкин А. Г. Жұмылдыру экономикасындағы өнеркәсіптік метағаламдардың стратегиялық әлеуеті / / Стратегиялау: теория және практика. 2022. Т. 2. № 3. 377–389 бб. https://doi.org/10.21603/2782-2435-2022-2-3-377-389
[4] https://files.data-economy.ru/Docs/Effektivnye_otechestvennye_praktiki_na_baze_tekhnologii%CC%86_II_v_obrabatyvayushchei%CC%86_promyshlennosti.pdf
[5] Быстров А. В., Радайкин А. Г. Жұмылдыру экономикасындағы өнеркәсіптік метағаламдардың стратегиялық әлеуеті / / Стратегиялау: теория және практика. 2022. Т. 2. № 3. 377–389 бб.
[6] Авторлар «роботтар» ұғымын, соңғы технологиялардың барлық спектрін, оның ішінде ЖИ туралы толық түсіндіреді.
[7] https://www.imf.org/en/Publications/WP/Issues/2020/09/11/Will-the-AI-Revolution-Cause-a-Great-Divergence-49734
