Әлемнің барлық елдеріндегідей Орталық Азия елдерінде де сайлау саяси үдерістерде маңызды рөл атқарады. Соңғы 5-10 жылда сайлау айтарлықтай өзгерістердің салдары ретінде де, қозғалтқыш ретінде де қызмет етіп жатыр. Мысал ретінде бес республиканың сайлау үдерістеріндегі ең көрнекті тенденциялардың бірнешеуін ұсынамыз.
1. Пропорционалды жүйеден бас тарту. Қазіргі уақытта Орталық Азияның барлық елдерінде парламенттік сайлауда белгілі бір дәрежеде мажоритарлық сайлау жүйесі қолданылады. Қазақстанда 2021 жылы депутаттар тек партиялық тізім бойынша сайланған соңғы сайлау өткізілді. Содан бері бес мемлекет мажоритарлық немесе аралас сайлау жүйесін қолданады.
Өзбекстан мен Түрікменстанда мажоритарлық жүйе осы елдердегі алғашқы сайлаудан бастап қолданылады. Тәжікстанда Маджлиси Олидің төменгі палатасына сайлау үшін мажоритарлық құрамдас басым аралас жүйе қолданылады. 2021 жылы Қырғызстанда 2007 жылдан бері қолданылып келе жатқан пропорционалды жүйенің орнына аралас сайлау жүйесі келді. Қазақстанда аралас жүйе соңғы рет 2004 жылы қолданылып, 2022 жылы қайта енгізілді. 2023 жылы сайлау жаңа жүйе бойынша өтті. Парламенттің төменгі палатасының құрамына партиялық тізімдер бойынша сайланған 69 депутат және бір мандатты округтер бойынша сайланған 29 депутат кірді.
1-кесте. Орталық Азия елдеріндегі парламенттік сайлау жүйелерін салыстыру
Мұндай трендті өңірлердің заң шығарушы органдарда өкілдік етуін қамтамасыз етуге ұмтылуымен түсіндіруге болады. Пропорционалды әдіспен сайланған депутат сайлаушыларға да, оның партиясына да есеп береді. Партия оның тізімге енгізіп, сонымен қатар оның мандатын қайтарып ала алады. Ал мажоритарлық жүйемен сайланған депутат округтағы сайлаушылар алдында есеп береді. Мысалы, аралас сайлау жүйесі кезінде сайлаушылар олардың талаптарына жауап бермей, өз округінің өкілі ретінде өз жұмысын тиісті түрде орындамаған жағдайда депутатты кері шақырып алу мүмкіндігіне ие.
2. Кең өкілдік мәселесі. Халықтың әртүрлі топтарының кең өкілдігін заңмен қамтамасыз ету тренді Қазақстанда, Қырғызстанда және Өзбекстанда көрініс табады. 2021 жылдан бастап Қазақстанда партиялық тізімдер бойынша әйелдер мен жастарға арналған 30 пайыздық квота енгізілді, ол 2023 жылы мүгедектігі бар адамдарды қосу арқылы кеңейтілді. Бұл норма ҚР Парламентінің төменгі палатасында да, өңірлік мәслихаттарда да міндетті болып саналады. Қырғызстанда айыл кенештерінде 30 пайыздық гендерлік квота енгізілді, ал Жогорку Кенеште әрбір төртінші депутат әйел болуға тиіс. Мұндай квота Өзбекстандағы әйелдер үшін де қарастырылған.
Гендерлік өкілдік көрсеткіштері әртүрлі. Депутат әйелдердің үлесі өңірдегі ең жоғары көрсеткішке ие ел ретінде Өзбекстанды (32%) атап өтуге болады. Қырғызстанда депутаттардың 21,1% әйел адамдар болса, Қазақстанда бұл көрсеткіш 17,3% тең. Ал Түркіменстанда депутаттардың 24% әйел адамдар. Халықтың әртүрлі топтарының өкілдігін қамтамасыз ету жөніндегі жұмысқа қарамастан, республикалардың заң шығарушы органдары өкілдік функцияны да табысты орындауы үшін одан әрі жұмыс істеу керек.
3. Референдум арқылы халықты саяси шешімдер қабылдауға белсенді тарту. Сайлаушылардың пікірін есепке алу және халықтың шешімдер қабылдау мен реформаларды енгізуге жалпыға бірдей қатысуы Орталық Азияда өткізілетін референдумдарда көрініс табады. 2021 жылдан бастап конституциялық референдумдар үш елде өтті.
Қырғызстанда 2021 жылғы қаңтардағы референдумда сайлаушылардың 84,1% қолдаған парламенттіктен президенттік басқару формасына көшу ұсынылды. Кейінірек сәуірде өткен референдумда дауыс берушілердің 85,2% қолдаған жаңа Конституция жобасы қабылданды.
Қазақстанда 2022 жылы өткен референдум 1995 жылдан бері алғаш рет өтті. Нәтижесінде Конституцияға ауқымды өзгерістер енгізілді. Бұл биліктің атқарушы және заң шығарушы тармақтары арасында «Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» негізгі формуласымен өкілеттіктерді қайта бөлуге әкелді.
2023 жылы Өзбекстандағы референдум қорытындысы бойынша Олий Маджлисі палаталарының құрылымы мен қызметі, сондай-ақ президенттік өкілеттік мерзімі өзгертілді.
4. Қатысу деңгейінің төмендеуі. Соңғы жылдары өңірдің жекелеген елдерінде президенттік және парламенттік сайлау нәтижелері бойынша сайлау белсенділігінің төмендеуі байқалды. Сайлауға қатысудың төмендеуі президенттік және парламенттік сайлаудың соңғы үш циклінде болды. Түрікменстан мен Тәжікстанда өткен парламенттік сайлауларда мұндай жағдайлар кездескен жоқ.
2-кесте. Орталық Азия елдеріндегі соңғы үш сайлау науқанына қатысу
Осы тенденцияны ескере отырып, Тәжікстан мен Түрікменстанда 50%-дан төмен сайлау жарамсыз деп танылатынын атап өткен жөн. Қалған республикаларда сайлауға қатысудың төмендігі Қырғызстандағы соңғы президенттік және парламенттік сайлаудағыдай сайлауды мойындауға әсер етпейді, мұнда қатысу деңгейі 40%-дан аз болды. Өзбекстанда депутаттар сайлауын өтті деп тану үшін бір мандатты округтерде 40% төменгі шек бар. Сайлау белсенділігінің тиісті деңгейін қамтамасыз ету болашақ сайлау науқандарында маңызды мәселе болуы мүмкін.
В целом есть множество возможных причин низкой явки, однако это сопоставимо с глобальными трендами избирательной активности. Согласно исследованиям Международного института демократии и содействия выборам[1] во всем мире, вне зависимости от региона и избирательной системы отмечается снижение явки на выборах начиная с 1980-х годов. В Азии показатели снижаются с середины 1960-х годов и колеблются на отметке 70%.
Жалпы, қатысу деңгейінің төмендігі түрлі себептерге байланысты болуы мүмкін. Сайлау белсенділігінің жаһандық трендтермен салыстыруға болады. Халықаралық демократия және бүкіл әлемдегі сайлауға жәрдемдесу институтының зерттеулеріне сәйкес, аймақ пен сайлау жүйесіне қарамастан, 1980 жылдардан бастап сайлауға қатысудың төмендеуі байқалады. Азияда көрсеткіштер 1960 жылдардың ортасынан бастап төмендеп, 70% деңгейінде ауытқиды.
Сайлау – сайлаушылардың қоғамдық сұраныстарын, пікірлері мен қалауларын ескере отырып, саяси институттардың үйлесімді дамуын қамтамасыз етудегі маңызды үдеріс. Орталық Азия да бұл референдум өткізу арқылы, сондай-ақ заң шығарушы органдардағы өкілдік функциялардың кеңеюі және сайлау жүйелеріндегі өзгерістер арқылы көрінеді.
Сайлау Орталық Азия елдеріндегі одан әрі қоғамдық-саяси өзгерістердің катализаторы қызметін жалғастырады деп айтуға болады. Мысалы, Қазақстанда алда өтетін ауыл және аудан әкімдерін сайлау көршілес республикаларда осындай шараларға серпін беруі мүмкін. Түрлі әлеуметтік топтардың өкілдігін кеңейту және сайлаудың мажоритарлық жүйесін кеңейту мәселелері жалғасуы мүмкін. Бұл мәселеде азаматтардың сайлау белсенділігі мен олардың сайлау құқығын да, сайлану құқығын да пайдалануы маңызды.
[1] https://www.idea.int/sites/default/files/publications/voter-turnout-trends-around-the-world.pdf
Қуаныш Сайлау, ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ Электоралды үдерістерді зерттеу бөлімінің аға сарапшысы
