Әсел Әбен,
ҚР Президенті жанындағы
ҚСЗИ Экономикалық саясатты талдау бөлімінің
бас сарапшысы
Көбінесе тұрақты егіншілік немесе агроэкология деп аталатын тұрақты ауыл шаруашылығы, жағымсыз экологиялық, әлеуметтік және экономикалық әсерлерді азайта отырып, азық-түлік пен басқа да ауылшаруашылық өнімдерінің ағымдағы және болашақ қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған ауыл шаруашылығын жүргізу. Қазіргі заманғы ауыл шаруашылығы климаттық өзгерістерден бастап тұтынушылардың сұраныстары мен технологиялық инновацияларға дейін көптеген факторлардың әсерінен терең трансформация кезеңіне өтуде. Азық-түлік жүйесі тұрақтылық пен инновация дамудың ажырамас шарттарына айналатын жаһандық өзара байланысты экожүйе ретінде қабылдануда. Бүгінгі таңда әлемдегі агроазық-түлік секторының болашағын қалыптастыратын негізгі қиындықтарды да, жауап трендтерін де бөліп көрсетуге болады.
Ең өзекті қиындықтардың бірі климаттың өзгеруі болып қала береді. Төтенше ауа-райы құбылыстарының – құрғақшылық, су тасқыны, температураның ауытқуы жиілігінің өсуі ауыл шаруашылығы өндірісінің тұрақтылығына тікелей қауіп төндіреді. McKinsey зерттеуіне сәйкес, 2024 жылы фермерлердің 41%-ы ауа-райының тәуекелдерін 2022 жылы 35%-бен салыстырғанда өз пайдасына басты қауіп деп атады [1].
Екінші сыни фактор – ресурстар бағасының өсуі — тыңайтқыштар, өсімдіктерді қорғау құралдары және энергия көздері. Агрохимияның қымбаттауы және жеткізілімдердің тұрақсыздығы жағдайында фермерлер үнемді және экологиялық таза шешімдер іздеуге мәжбүр.
Сонымен қатар пандемиядан, геосаяси дағдарыстардан немесе табиғи апаттардан туындаған жаһандық логистикалық сәтсіздіктер тасымалдау тізбегін бұзады, нарықтарда тапшылық туғызады және азық-түлік бағасының құбылмалылығын арттырады.
Аталған қиындықтарды еңсеру үшін мынадай орнықты және технологиялық тәжірибелерді белсенді енгізу қажет:
- Дәл егіншілік (precision agriculture), сондай-ақ жергілікті дақылдарды басқару (SSCM) ретінде белгілі, фермерлерге азық-түлік өндірісін үнемді түрде арттыруға мүмкіндік беретін фермерлік шаруашылықты басқару тәсілі. Бұл спутниктік деректер, сенсорлар, дрондар мен ЖИ алгоритмдері арқылы өнімділікті арттыра отырып, су, тыңайтқыш және отын шығынын азайтуға мүмкіндік береді. Жаһандық дәл егіншілік нарығы 2024 жылы 10,5 миллиард АҚШ долларына бағаланды және 2025-2034 жылдар аралығында орташа жылдық өсу қарқынымен (CAGR) 11,5% өседі деп болжануда [2].
- Қалпына келтіретін ауыл шаруашылығы (regenerative agriculture) – атмосфералық CO2 секвестрлеу және сақтау, фермадағы әртүрлілікті арттыру және су мен энергияны басқаруды жақсарту кезінде топырақ құнарлылығын арттыруға мүмкіндік беретін ауыл шаруашылығы әдісі. Ол топырақ құнарлылығын қалпына келтіруге, биоәртүрлілікті арттыруға және атмосферадан көміртекті сіңіруге бағытталған. Топырақты минималды өңдеу әдістері, ауыспалы егіс, органикалық жабындау және агроорман шаруашылығы қолданылады. Регенеративті ауыл шаруашылығы нарығының қарқынды өсуі күтілуде, ол алдағы бірнеше жылда 14,3% орташа жылдық өсу қарқынымен 2029 жылға қарай 17,41 миллиард долларға дейін өседі деп болжануда [3]. Әлемде көптеген үкіметтер бұл нарықтың климаттың өзгеруін азайту, топырақ құрамын жақсарту және азық-түлік қауіпсіздігін арттыру үшін маңыздылығын мойындайды.
- Интеллектуалды егіншілік деп те аталатын ауыл шаруашылығындағы заттар интернеті (IoT) заманауи сенсорларды, құрылғыларды және бағдарламалық шешімдерді пайдалана отырып, дәстүрлі егіншілік процестерін түбегейлі өзгертеді. Бұл байланыс нақты уақыт режимінде деректерді жинауға және талдауға, сондай-ақ ауыл шаруашылығы дақылдарын, малды және ауылшаруашылық жабдықтарын дәл мониторинг жүргізуге және бақылауға мүмкіндік береді. IoT технологиясын ауылшаруашылық робототехникасына енгізу шығындарды үнемдеуге және өнімділікті жақсартуға айтарлықтай мүмкіндіктер ашады. Ауыл шаруашылығына арналған IoT әлемдік нарығының көлемі 2024 жылы 28,65 миллиард АҚШ долларына бағаланды және 2025 жылдан 2030 жылға дейін орташа жылдық өсу қарқыны 10,5% өседі деп күтілуде. Нарықтың өсуі, ең алдымен, автоматтандыруға деген сұраныстың артуына, операциялық тиімділікке деген қажеттілікке және дақылдарға дәл мониторинг жүргізу және басқаруға мүмкіндік беретін интеллектуалды егіншілік технологияларының өсуіне байланысты [4].
- Қалалық егіншілік (Urban farming) – гидропоникалық қондырғылардан тік фермаларға дейін — өндірісті оқшаулау және жаһандық жеткізілімге тәуелділікті азайту шешімін ұсынады. Қалалық егіншілік нарығы қарқынды өсуді көрсетеді: 2024 жылы 159,92 миллиард доллардан ол орташа жылдық өсу қарқыны 8,9 болған кезде 2025 жылы 174,23 миллиард долларға дейін өседі [5]. Бұл динамикаға бірқатар факторлар ықпал етті, соның ішінде қала халқының өсуі, климаттық өзгерістердің салдары, экологиялық қиындықтар, жергілікті азық-түлік қозғалысының кеңеюі, мемлекеттік бағдарламалардың қолдауы, денсаулық пен ұтымды тамақтану мәселелеріне қызығушылықтың артуы.
- Агроробототехника және процестерді автоматтандыру өнімділікті арттырады және агросектордағы жұмыс күшінің жетіспеушілігін шешеді. Әлемдік ауылшаруашылық робототехника нарығы 2023 жылы 13,4 миллиард доллардан 2033 жылға қарай 86,5 миллиард долларға дейін өсуі мүмкін [6].
Тұрақты ауыл шаруашылығын дамыту бағытында институционалдық және тұтынушылық өзгерістер бірдей маңызды рөл атқарады. Экономиканы декарбонизациялауға бағытталған мемлекеттік бастамалар тұрақты тәжірибеге көшуді қолдайды. Бұл әсіресе Еуропалық жасыл курс бағдарламалары аясында айқын көрінді.
Сонымен қатар әлемде тұтынушылардың экологиялық таза өнімдерге сұранысы, жеткізу тізбегінің ашықтығы және жергілікті өндіріс өсуде. Блокчейн және IoT технологиялары өндірушілер мен тұтынушыларға өнімнің егіс даласынан үстелге дейінгі жолдарын бақылауға мүмкіндік береді.
Осылайша, қазіргі заманғы ауыл шаруашылығы — бұл жаһандық қиындықтар мен озық шешімдердің тоғысқан саласы. Агроазық-түлік жүйелерінің болашағы технологияларды біріктіру, экологиялық іздерді азайту және тез өзгеретін жағдайларға бейімделу қабілетімен анықталады. Дәл осы инновация мен жауапкершіліктің қиылысында жаңа аграрлық ландшафт қалыптасуда.
Қазақстанда ауыл шаруашылығы экономиканың басым салаларының бірі және айтарлықтай әлеуетке ие. Алайда, 2024 жылы 13,3% жоғары өсу көрсеткішіне қарамастан, оның ЖӨК-дегі үлесі 4% деңгейінде қалып отыр. Сонымен қатар, Қазақстанның климаты жаһандық климатқа қарағанда екі есе жылдам жылынуда және 2050 жылға қарай еліміз су тапшылығы апатты мемлекеттер тізімінде болуы мүмкін. Сонымен қатар, жердің деградациясы мен шөлейттену ел аумағының үштен екісіне қауіп төндіреді. Сондықтан ауыл шаруашылығының тұрақты әдістерін енгізу алдағы онжылдықтар болашағында ұзақ мерзімді азық-түлік және су қауіпсіздігіне қол жеткізудің негізі болады. Қазіргі заманғы үрдістерді ескере отырып, агроөнеркәсіптік кешенді дамыту Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласы аясындағы прогрестің және оның ұзақ мерзімді өсуін қамтамасыз етудің қажетті шарты болып табылады.
Дереккөздер
- https://www.mckinsey.com.br/industries/agriculture/our-insights/global-farmer-insights-2024
- https://www.techsciresearch.com/blog/top-trends-in-sustainable-agriculture/4430.html
- https://www.gminsights.com/ru/industry-analysis/precision-farming-market
- https://www.grandviewresearch.com/industry-analysis/agriculture-iot-market-report
- https://www.thebusinessresearchcompany.com/report/urban-farming-global-market-report
- https://www.globalagtechinitiative.com/in-field-technologies/robotics-automation/agricultural-robotics-market-poised-to-kick-growth-into-high-gear/
