Климаттың жылынуы мен демографиялық өсу жағдайында суды тиімді пайдалану, ауыл шаруашылығының суды тұтыну үлесі жалпы су қабылдаудың 60%-ын құрайтындығына байланысты әсіресе ауыл шаруашылығы саласындағы мәселенамасы шиеленісе түсуде.[1]
АӨК үшін жарамды жердің 75%-ынан 30%-ы пайдаланылады[2], оның тек 6%-ы суарылады (23,4 млн гектардың 1,4 млн гектары).[3], [4] Бұл ретте бір гектар жердің өнімділігі ЕО-ға қарағанда екі есе төмен [5], пайдаланылатын судың тиімділігі 6-8 есе төмен.[6] Бұған себеп – тозған инфрақұрылымға байланысты шамамен 40% жоғалады.[7] БҰҰДБ деректері бойынша, Қазақстанның климат жылынуына байланысты бидай шығымдылығын екі есе төмендетіп[8], 2050 жылға қарай судың ЖІӨ-нің 6%-на дейін қысқаруына байланысты суды жоғалту қаупі бар, себебі экономиканың барлық дерлік секторлары су ресурсына тәуелді.[9]
Дереккөз: ҚР Экология және табиғи ресурстар министрлігі.
Осылайша, АӨК секторында тиімділікті арттыру мақсатында үш негізгі мәселе туындайды.
Біріншіден, суару жүйесін жетілдіру қажет. ҚР су ресурстарын басқару жүйесін дамытудың 2023-2029 жылдарға арналған тұжырымдамасында су тұтыну және тиімсіз шығындар деңгейі бойынша статистиканы талдау суармалы егіншілік секторындағы ең үлкен шығынды көрсететіні атап өтілді, өйткені 11 900 км авариялық арналардың тек 30%-ы ғана қалпына келтірілді.[10]
Қалпына келтірілген арналардың сапасына назар аудару маңызды. «Қазсушар» РМК деректері бойынша, 3 308 мың шақырым каналдың 2 996 мың шақырымы – жер және 994 мың шақырымы ғана – бетон. Жұмыс жоспарында тағы 6 001 мың км канал жүргізу көзделген, оның ішінде 3 851 мың км жер және 2 149 мың км бетон. Сонымен қатар жер құрылымдары суды өткізгіш әрі тиімсіз болғандықтан бетонға көшу әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылады.
Екіншіден, топырақты жақсарту және мелиорация мәселелеріне де назар аудару қажет. Бүгінгі таңда деградацияланған жерлер 180 миллион гектар аумақты және ел аумағының 66%-ын алып жатыр,[11] топырақтың тұздануы – жердің деградациясының негізгі факторларының бірі. Мелиорацияның болмауы эрозияның таралуын күшейтеді, ал эрозияға ұшыраған топырақтарда суару арналарын жүргізу мүмкін емес. Нәтижесінде тұйық шеңбер пайда болады.
Дереккөз: Soil salinity mapping and biosaline agriculture in Kazakhstan (Қазақстандағы топырақтың тұздылығын картаға түсіру және био-тұзды егіншілік). Food and Agriculture Organization, FAO.
Үшіншіден, су тасқыны топырақтың батпақтануының қосымша факторына айналып, ауылшаруашылық кешеніндегі жағдайды қиындатады. Жыл сайынғы су тасқыны тұрғындар мен бюджетке зиян келтіріп, инфрақұрылымды бұзады. Сонымен бірге су ресурстарын жинауға мүмкіндік береді. Осыған байланысты су тасқынына дайындық мемлекеттік органдардың мұқият назарын талап етеді: маңызды міндеттер қатарына қар жинау, ағындыларды орнату, таяздануға бейім су қоймаларына су ағызу, суды сақтауға арналған резервуарлар құру кіреді. Бұлар да суды пайдаланудағы халықаралық үрдістердің бір бөлігі .
Осылайша, АӨК секторында тиімділікті арттыру мақсатында келесі қажеттіліктер туындайды:
- суару жүйесін модернизациялау;
- топырақ мелиорациясын жүргізу және топырақ сапасын арттыру;
- тамшылатып суаруға көшу;
- су тасқынын басқарудағы жауапкершілікті күшейту;
- құрғақшылыққа төзімді дақылдарды өсіруді кеңейту.
Осы мәселелерді шешу мақсатында екі маңызды бағытты нығайту қажет:
- Мемлекеттік-жекешелік әріптестікті нығайту. Бүгінгі таңда халықаралық тәжірибеде суарудың инновациялық технологияларына көшу мақсатында МЖӘ бағдарламаларын қолдау әдістері кеңінен қолданылады. Бұған суару технологияларының лизингі, техникаға қызмет көрсету және жөндеу, дақылдардың жаңа түрлеріне тұқым беру, фермерлерді оқытуды қамтамасыз ету, сондай-ақ кеңес беру қызметтері кіреді.
- Білім беру саласын және кадрлық әлеуетті күшейту. Қолданбалы инженерлік және гидротехникалық пәндерге қажеттіліктің артуы, өндірісте оқу сағаттары мен практика санының артуы, гранттар санының артуы байқалады. Осылайша, Қазақстанда тек 5 университет «Су ресурстары және суды пайдалану» бағыты бойынша мамандар даярлайды, олардың барлығына 2022 жылы тек 77 гранттық орын бөлінді. Өзбекстанда «Ташкент ирригация және ауыл шаруашылығын механикаландыру инженерлері институты» ғылыми-зерттеу институты жыл сайын Халықаралық су құқығын қоса алғанда, 47 бағыт бойынша гидротехникалық және жер мамандықтарына бірнеше жүз грант береді.
Мадина Кабенова,
Жаһандық экономика және тұрақты даму бөлімінің аға сарапшысы
[1] https://www.gov.kz/uploads/2023/6/14/e27f5324290cb9e8c4cdc31b1c072d97_original.136132.docx
[2] https://www.trade.gov/country-commercial-guides/kazakhstan-agricultural-sector#:~:text=In%202021%2C%20the%20agricultural%20sector,employment%20in%20the%20agricultural%20sector
[3] https://www.gov.kz/uploads/2023/6/14/e27f5324290cb9e8c4cdc31b1c072d97_original.136132.docx
[4] https://primeminister.kz/ru/news/posevnaya-2023-v-kazakhstane-uvelichilis-posevy-kartofelya-sakharnoy-svekly-i-risa-24356
[5] https://eabr.org/upload/iblock/8b7/EDB_2023_Report-1_Food-Security_rus.pdf
[6] https://undp.org/ru/kazakhstan/stories/как-изменение-климата-влияет-на-водные-ресурсы-казахстана
[7] https://www.gov.kz/uploads/2023/6/14/e27f5324290cb9e8c4cdc31b1c072d97_original.136132.docx
[8] https://undp.org/ru/kazakhstan/stories/казахстан-может-понести-экономические-убытки-в-производстве-пшеницы-из-за-изменения-климатав
[9] https://undp.org/ru/kazakhstan/stories/как-изменение-климата-влияет-на-водные-ресурсы-казахстана
[10] https://www.gov.kz/uploads/2023/6/14/e27f5324290cb9e8c4cdc31b1c072d97_original.136132.docx
[11] https://ecogosfond.kz/wp-content/uploads/2018/06/opustinivanie.pdf
