Марат Рамазанов,
ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ
еуропалық және америкалық зерттеулер бөлімінің бас сарапшысы
2025 жылы 27 қарашада Бішкектегі Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымының саммиті посткеңестік кеңістіктің аймақтық қауіпсіздік архитектурасындағы маңызды оқиға болып табылады. Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың Ұжымдық Қауіпсіздік Кеңесінің кезекті сессиясына қатысуы хаттамалық іс-шара ретінде ғана емес, көпжақты тетіктер арқылы Қазақстанның ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы ұзақ мерзімді стратегиясын іске асырудың маңызды элементі ретінде қарастырылуы тиіс.
ҰҚШҰ-ның негізін қалаушы мемлекеттердің бірі саналатын Қазақстан Республикасы үшін бұл кездесу геосаяси турбуленттіліктің күшеюі, жаһандық тәртіптің трансформациясы және қауіпсіздікке жаңа дәстүрлі емес қатерлердің пайда болуы жағдайында ерекше маңызға ие. 20-ға жуық мәселені қамтитын ауқымды күн тәртібі ұйымның кемелдігін және оның қазіргі заманның сынықтарына кешенді түрде жауап беруге ұмтылысын көрсетеді.
Алдағы саммиттің негізгі элементтерінің бірі ұйымның нормативтік-құқықтық және тұжырымдамалық базасын жаңарту болмақ. ҰҚШҰ Ұжымдық қауіпсіздік стратегиясының әрекет ету мерзімін ұзарту – ұжымдық қорғаныс бағытының сабақтастығын және ұзақ мерзімді жоспарлауды қамтамасыз ететін стратегиялық маңызды шешім. Әсіресе бұл дәстүрлі қауіпсіздік модельдері үлкен сынаққа ұшыраған жағдайларда өзекті болып табылады.
Әскери ынтымақтастықты дамыту жоспары, Есірткіге қарсы стратегия және Заңсыз көші-қонға қарсы іс-қимыл жөніндегі іс-шаралар жоспары сияқты орта мерзімді құжаттардың бекітілуі ҰҚШҰ-ның қауіпсіздік мәселелеріне көпқырлы көзқарасын көрсетеді. Ауғанстаннан келетін есірткі трафигі бағыттарының қиылысында орналасқан және заңсыз көші-қонның қиындықтарымен бетпе-бет келетін Қазақстан үшін бұл құжаттардың тікелей практикалық маңызы бар. Опиын өндірісі шоғырланған өңірлерге географиялық жақын орналасу және көрші елдермен бірлескен шараларды талап ету Есірткіге қарсы стратегияның өзектілігін арттырады.
Заңсыз көші-қонға қарсы іс-қимыл жоспары өңірде соңғы жылдары күшейген көші-қон ағындары аясында қосымша өзектілікке ие болуда. Мүше мемлекеттердің осы саладағы келісілген іс-әрекеттері қауіпсіздік мәселелерін шешіп қана қоймай, бақыланбайтын көші-қонмен байланысты әлеуметтік-экономикалық тәуекелдерді азайтуға мүмкіндік береді.
Қазақстан үшін ҰҚШҰ-да шешім қабылдаудың консенсустық сипаты аса маңызды. Ұйымға мүше мемлекеттер арасында экономикалық және әскери әлеуеті әртүрлі елдер болған жағдайда консенсус тетігі әрбір қатысушының ұстанымдары мен мүдделерін ескерудің іргелі кепілі болып табылады. Бұл қағида ұйымның базалық құжаттарында бекітілген және іс жүзінде бұлжытпай орындалады.
Қазақстан үшін бұл механизм ерекше маңызды, өйткені ол елдің ұлттық мүдделеріне қайшы келетін шешімдердің қабылдануына жол бермейді. Тәуелсіздікке, құқықтар мен міндеттердің теңдігіне бұлжалсыз құрмет көрсету негізінде құрылған өзара іс-қимыл ұзақ мерзімді ынтымақтастық үшін берік негіз қалайды. Аймақтағы кейбір басқа құрылымдардан айырмашылығы, онда ірі ойыншылардың мүдделері басым болуы мүмкін, ал ҰҚШҰ егемен мемлекеттердің шынайы әріптестігін көрсетеді.
Бұл аспект Қазақстанның көпвекторлы сыртқы саясаты контекстінде қосымша маңызға ие болады. ҰҚШҰ-ға қатысу барлық сыртқы саяси мәселелер бойынша автоматты ынтымақтастықты білдірмейді — әрбір ел халықаралық істерде өз ұстанымына егемендік құқығын сақтайды, бұл Астананың стратегиялық көзқарастарына толық сәйкес келеді.
Соңғы жылдардағы маңызды трендтердің бірі ҰҚШҰ-ның халықаралық беделін нығайту және беделді халықаралық және өңірлік құрылымдармен сындарлы ынтымақтастық құру болып табылады. БҰҰ және оның институттарымен, Халықаралық Қызыл Крест комитетімен, ТМД Терроризмге қарсы орталығымен (ОАӨАҮО) және басқа да ұйымдармен өзара іс-қимыл жасау ҰҚШҰ қызметіне жаһандық деңгейде қосымша заңдылық береді.
Дәстүрлі түрде халықаралық құқық пен көпжақты институттардың рөлін нығайтуды жақтайтын Қазақстан үшін ҰҚШҰ-ның қауіпсіздікті жаһандық басқарудың неғұрлым кең жүйесіне кірігуі сөзсіз қызығушылық тудырады. Бұл ұйымды жабық әскери блок ретінде емес, халықаралық қауымдастықпен өзара әрекеттесуге дайын диалогқа ашық құрылым ретінде орналастыруға мүмкіндік береді.
ТМД бас хатшылары Сергей Лебедев пен ШЫҰ бас хатшысы Нұрлан Ермекбаевтың Бішкек саммитіне қатысуы ҰҚШҰ-ның тартымдылығының артып келе жатқанын және әртүрлі аймақтық тетіктер арасындағы үйлестіру әлеуетін білдіреді. Қазақстан барлық үш ұйымның — ҰҚШҰ, ТМД және ШЫҰ-ның белсенді қатысушысы екенін ескере отырып, мұндай үйлестіру өңірлік тұрақтылықты қамтамасыз етудегі күш-жігер синергиясы үшін қосымша мүмкіндіктер ашады.
Шағын құрамдағы келіссөздер аясында халықаралық және өңірлік қауіпсіздіктің өзекті мәселелері бойынша дәстүрлі түрде пікір алмасу жоспарланған. Қазақстан үшін халықаралық терроризм мен экстремизмге, есірткі құралдары мен қару-жарақтың заңсыз айналымына, ұйымдасқан трансұлттық қылмысқа және заңсыз көші-қонға байланысты қауіп-қатерлер басымдыққа ие.
Қазақстанның географиясы, шекараларының ұзындығы мен түрлі өңірлердің тоғысқан жерінде орналасуы оны трансшекаралық қауіп-қатерлердің тұтас спектріне ықтимал осал етеді. Бұл тұрғыда ҰҚШҰ Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігіне тікелей қатысы бар аумақтық тұтастық пен егемендікті қорғауды қамтамасыз етудің нақты заңды міндетті кепілдіктерін ұсынады.
Қалыптасқан кең нормативтік база және құрылған ұжымдық қауіпсіздік күштері мен құралдары — Ұжымдық жедел ден қою күштері (ҰЖДК) — дағдарыстық жағдайларға ден қоюдың тиімді құралы. Бұл ретте аталған тетіктерді пайдалану тек барлық мүше мемлекеттердің консенсусы негізінде және қауіп-қатерге тап болған елдің сұранысы бойынша ғана мүмкін болатынын атап өту маңызды.
Қазақстан үшін Ресей төрағалығының 2026 жылға арналған күн тәртібі барлық қатысушылардың мүдделерін ескеруі және ынтымақтастықтың практикалық аспектілеріне назар аударуы маңызды.
Ұжымдық Қауіпсіздік Кеңесінің қорытынды декларациясына қол қою саммиттің басты саяси нәтижесі болады. Құжат мүше мемлекеттердің ҰҚШҰ қызметін жетілдіру бағытына бейілділігін және бейбітшілік пен қауіпсіздікті нығайтуға бағытталған жан-жақты диалогты қолдауға дайындығын растайды деп күтілуде.
Қазақстан үшін декларацияның өңірлік және жаһандық сын-қатерлерге теңгерімді көзқарасты көрсетуі, ұйымның қорғаныс сипатын және оның халықаралық ынтымақтастыққа ашықтығын атап көрсетуі маңызды. Диалог пен қайшылықтарды реттеудің дипломатиялық әдістеріне баса назар аудару Қазақстанның сыртқы саяси философиясына толық сәйкес келеді.
ҰҚШҰ-ға қатысу Қазақстан Республикасының қауіпсіздік саласындағы сыртқы саясатының маңызды, бірақ жалғыз бағыты. Ел «Бейбітшілік үшін әріптестік» бағдарламасы шеңберінде НАТО-мен әріптестікті, ШЫҰ-ға белсенді қатысуды, Орталық Азия үшін стратегия шеңберінде ЕО-мен ынтымақтастықты және негізгі ойыншылармен екіжақты қарым-қатынасты қамтитын көпвекторлы стратегияны дәйекті түрде іске асыруда.
ҰҚШҰ осы координаттар жүйесінде нақты функцияны орындайды – жақын көршілермен аймақтық қауіпсіздік мәселелері бойынша ұжымдық қорғаныс пен үйлестірудің формальды тетіктерін қамтамасыз етеді. Бұл ынтымақтастықтың басқа форматтарына балама емес, қазақстандық дипломатияның арсеналындағы қосымша құрал.
ҰҚШҰ қызметі ұйымның жарғысында және базалық құжаттарында нақты жазылған барлық мүше мемлекеттермен келісілген мақсаттар мен міндеттерге қатаң сәйкес жүзеге асырылатынын атап өту маңызды. Бұл ҰҚШҰ-ны Қазақстан мүдделеріне сай келмейтін мақсаттарда пайдалануды болдырмайды және ішкі істерге араласпау қағидатының сақталуына кепілдік береді.
Алдағы уақытта Бішкекте өтетін ҰҚШҰ саммиті ұйымның өміршеңдігі мен эволюциялық дамуын көрсетеді. Қазақстан үшін ұжымдық қауіпсіздіктің осы тетігіне қатысу елдің ұлттық мүдделері мен ұзақ мерзімді стратегиялық құжаттарына сәйкес келетін стратегиялық ақталған таңдау болып қала береді.
Прагматикалық тәсіл негізгі болып қала береді: сыртқы саясаттың басқа бағыттарында ойнау еркіндігін сақтай отырып, ұйымға қатысудан барынша пайда алу. Астана дәйекті түрде жүзеге асырып отырған мұндай стратегия қауіпсіздік саласындағы өңірлік ынтымақтастықты Қазақстан Республикасының неғұрлым кең геосаяси мүдделерімен тиімді ұштастыруға мүмкіндік береді.
