2025 жылғы 18 наурызда ҚР Президентінің жанындағы Қазақстанның стратегиялық зерттеулер институтында «Қазақстанның болашақ келбеті: сын-қатерлер мен мүмкіндіктер» тақырыбында сараптамалық кездесу және Еркін Тұқымовтың «Қазақстанның болашағы: мүмкіндіктердің тар дәлізі» монографиясының тұсаукесері өтті.
Сараптамалық кездесу қазақстандық жетекші ғалымдардың, сарапшылардың, қоғам және БАҚ өкілдерінің қатысуымен ашық пікірталас форматында өтті.
Кітаптың мәніне тоқталған Еркін Тұқымов ол Қазақстанның болашағы туралы үлкен қоғамдық пікірталастың бастауы болатынына сенім білдірді.
«Бүгінгі күні біз қандай мемлекет пен қоғам құрып жатқанымыз, ол үшін қандай реформалар қажет, қоғамымызды қандай құндылықтар біріктіретіні, экономиканы әртараптандырудың және шикізаттық тәуелділіктен арылудың қандай жолдары бар екендігі туралы ашық, шынайы әңгіме өзекті болып отыр. Бізде экономиканы, саясатты, қоғамдық сананы батыл реформалауға, жаңғыртуға әлі уақыт бар. Бірақ оны өткізіп алмау маңызды, өйткені тағы 20-30 жылға кешуілдеу өте жағымсыз нәтижелерге әкелуі мүмкін және мұны Азия мен Африканың көптеген елдерінің тәжірибесі көрсетіп отыр. Мұнай мен шикізат дәуірі аяқталуда. Біз ел және қоғам ретінде қай жағынан бәсекелес бола аламыз? Автор бұл күрделі сұрақтарға қалай жауап беруге тырысты.
Кітаптың бірінші бөлімінде жаһандық контекстке талдау жасалған, өйткені Қазақстан жаһанданған әлемнің бір бөлігі бола отырып, сырттан, соның ішінде ішкі саяси күн тәртібінде тікелей ықпалға ұшырайды. Екінші бөлім экономикалық мүмкіндіктер мен шектеулерді, атап айтқанда, «орташа кіріс тұзағы» тәуекелін бағалауға арналған. Үшінші бөлімде құндылықтардың рөлі мен қазіргі қоғамдағы орнын қозғай отырып, әлеуметтік қатынастарға талдау жасалады. Соңында, соңғы төртінші бөлімде мен өткеннің сабақтары мен болашаққа арналған күн тәртібін ескере отырып, Қазақстанның даму мүмкіндіктерінің «тар дәлізі» туралы өз көзқарасыммен бөлістім», — деп атап өтті Еркін Тұқымов.
Кітапта билікті орталықсыздандыру, жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту және қоғамның реформаларға дайындығы мәселелері де қозғалады.
«Билікті орталықсыздандыру және жергілікті басқарудың рөлін күшейту орталық биліктің әлсіреуін білдірмейді. Керісінше, жергілікті халыққа есеп беретін күшті билік орталықтың беделін күшейтеді. Жергілікті өзін-өзі басқару институттары дамыған елдер үкімет қателіктерін тезірек мойындайды және әлеуметтік мәселелерге тиімдірек жауап береді. Заманауи қоғамсыз мемлекеттің дамуы мүмкін емес екені анық. Сонымен қатар, мен қазақ және қазақстандықтардың құндылықтары мен дәстүрлері жаңғыруға ықпал ететініне сенімдімі, олар бізді кері тартпайды. «Біздің ұтқырлығымыз, еркіндігіміз, ашықтығымыз, толеранттылығымыз және экологиялық санамыз – заманауи, жаңғырған қоғамның құндылықтары», — деп сенім білдірді Еркін Тұқымов.
ҚСЗИ директоры сондай-ақ ұлттық бірегейлікті мен жаһандану ықпалы арасындағы тепе-теңдікті сақтау қажеттілігіне, сондай-ақ қоғаммен байланыс форматын қайта қарауға тоқталды.
«Қазақстандықтардың жаңа ұрпақтары ұлттық бірегейлікті сақтауды жаһандық ғылыми-техникалық жаңалықтарға ашықтықпен үйлестіруге ұмтылуда. Экономикалық прогрестің өзі жеткіліксіз: өз тарихын және мәдениетін қайта бағалау және «екінші деңгей» стереотиптерінен бас тарту керек. Қоғаммен байланыс орнатудың да жаңа форматы қажет. Мемлекет «құдіретті меценат» болуын доғарады, ал азаматтар жауапкершілікті өз мойнына алып, сыни тұрғыдан ойлауды танытуда. Өз күшіне сенетін, түп тамырын қастерлейтін ұрпақ өсіре алсақ, жаңғыру шындыққа айналады, бұл кейбір экономикалық көрсеткіштерді басқалармен механикалық алмастыру ғана емес», – деп атап көрсетті Еркін Тұқымов.
Қолданбалы этносаяси зерттеулер институтының директоры Талғат Қалиев мемлекеттік басқару жүйесінде, ұлт құрылысында, болашақтың бейнесін қалыптастыруда жоспарлау көкжиегін кеңейту қажеттігін атап өтті.
«Бүгінде бізге қазіргі уақыттан бөлініп шығып, оны сыни призма арқылы талдай алатын, қазіргі кездегі проблемалардан жоғары көтеріле алатын көреген адамдар өте қажет. Болашаққа көз жүгіртіп, оған жауапкершілікпен қарап, оны жобалау – академиялық қауымдастықтың міндеті мен жауапкершілігі деп ойлаймын. Басқару аппаратына да, қоғамға да нақты нұсқауларды, бағытты, қайда және қай бағытта қозғала алатынымызды ұсыну. «Болашақтың бейнесін «жақсы» және «жаман» призмасы арқылы емес, алдымызда тұрған тәуекелдер, қиындықтар мен мүмкіндіктер призмасы арқылы қарастыру», — деп атап өтті Талғат Қалиев.
ҚСЗИ бас ғылыми қызметкері, әлеуметтану ғылымдарының докторы Айгүл Забирова ұсынылып отырған монография жаһандық сын-қатерлерді талдаудың, саяси экономикалық талдаудың, тарихи түсінік пен қазақстандық қоғамның мәдени портретінің нанымды үйлесімін ұсынатын Қазақстанды зерттеу екенін атап өтті.
Кітаптың күшті жақтарының бірі, ҚСЗИ бас ғылыми қызметкерінің пікірінше, елдің экономикалық дамуын талдау, Қазақстан экономикасының негізгі тенденцияларын және оның проблемалық бағыттарын анықтау – шикізат экспортының жетекші рөлімен мемлекеттің тиімсіз қатысуы, адам капиталының сапасымен байланысты еңбек өнімділігінің төмендігі және экономикадағы құрылымдық кемшіліктер. Сонымен қатар, монографияда мемлекеттің одан әрі дамуының негізгі өсу факторлары, ең алдымен экономикалық күрделену анықталған.
«Автордың идеялары Эрнст Шумахердің «Small is beautiful» еңбегінде баяндалған ойлармен үндеседі. Шумахер дәстүрлі экономиканы – тек өсу мен тиімділікке бағытталған жүйені сынға алып, экономиканы «кішінің құндылығы» тұрғысынан қарастыруды ұсынады. Оның пікірінше, қоғам инновациялық жетістіктер үшін көбіне шағын бірліктерге қарыздар. Шумахер саяси экономист ретінде шағын фермалардан, қолөнер мен фермерлік кәсіпорындардан бастаудың неліктен маңызды екенін жақсы түсіндіреді. Тек осы жерде шағын өндірісте адамдар өз бетінше жұмыс істейді, бұл еңбек өнімділігін арттыруға мотивация тудырады, бұған мысал ретінде Қырғызстандағы тігін өнеркәсібінің эволюциясы болуы мүмкін», деп атап өтті Айгүл Забирова.
Әлеуметтанушының пікірінше, бұл кітап адамзаттың күйзеліске ұшырау себептеріне кең көзқарас ұсынып, Қазақстан үшін негізгі стресс факторларын анықтайды. Оларға жаһандық жылыну, ядролық соғыс пен әлемдік қақтығыстар, жасанды интеллект пен жаңа технологияларға қолжетімділіктегі теңсіздік, жаңа пандемиялар, демографиялық күйзелістер және жаппай көші-қон жатады.
«Мұның бәрі кітапты зерттеушілер мен сарапшылар ғана емес, қарапайым оқырмандар үшін де маңызды оқылымға айналдырады. Ол елдің жан-жақты бейнесін ұсынады, бұл көбінесе осындай пікірталастарда назардан тыс қалады», – деп түйіндеді Айгүл Забирова.
«Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қорының жетекшісі Қарлығаш Жаманқұлова ұсынылған монография, бір жағынан, болашақтың келбетін зерттеуге өзінің сарапшылық үлесін қоса алатын академиялық топтарға, екінші жағынан, болашақта өзін қалыптастыру үдерісіне қатысатын азаматтық қоғам өкілдерінің кең тобына арналған диалогқа шақыру екенін атап өтті.
«Осы пікірталас арқылы біз болашаққа көз жүгіртіп, бүгін кім екенімізді және қайда бара жатқанымызды түсіну арқылы қол жеткізгіміз келетін мақсаттарды көре аламыз. Бұл өте қызықты бастама, үлкен маңызды мәселе, менің ойымша, бұл өте қажетті уақытта, біз амалдар мен эксперименттер үшін өз мүмкіндіктеріміз бен уақытымыз іс жүзінде таусылған кезде көтерілді. «Авторға осы диалогты бастағаны үшін, оның ашықтығы мен оған қатысуға дайындығы үшін алғыс айтамын», — деп түйіндеді сөзін Қарлығаш Жаманқұлова.
«Қоғамдық пікір» зерттеу институтының директоры Ботагөз Рақышева қазақстандықтардың құндылықтарына арналған бөлімнің әлеуметтанулық қоғамдастық үшін, әсіресе «Әлемдік құндылықтарды зерттеу» халықаралық жобасы аясында ерекше құнды екенін атап өтті.
«Кітапты оқығанда сіз автормен жанды диалог сезімін сезінесіз, ол терең және өзекті сұрақтарды, соның ішінде құндылықтардың, әсіресе жастардың құндылықтарының өзгеруіне қатысты сұрақтарды қояды. Бұл тақырыптардың көпшілігі сарапшылық талқылаулар мен конференцияларда сахна артында талқыланды. Автор осы әңгімелердің барлығын мәтінге түсіріп, түсініп, жеткізе білген. Бұл автормен нағыз диалог, бірақ сонымен бірге өзімен диалог. «Сіз бізге маңызды сұрақтар қойып отырсыз, біз оларға бірге жауап іздеуіміз керек», — деп өз бағасын берді Ботагөз Рақышева.
«АМАНАТ» партиясының Қоғамдық саясат институтының директоры Мәдина Нұрғалиева өз кезегінде бүгінгі таңда ҚСЗИ ұзақ жылдар бойы ғылыми монографиялар мен кітаптарды дайындап, басып шығарумен жүйелі түрде айналысып келе жатқан бірден-бір институт екенін атап өтті. Осылайша ұлттық кітап шығарудың жаңа мәдени-саяси дәстүрі қалыптасып келеді.
«Қазіргі таңда Қазақстанда жарқын үрдіс – кітап оқитын ұлтты қалыптастыру күшейіп келеді. Ұлттық кітап күні пайда болды, кітап оқуға қатысты түрлі жобалар қолға алынып, кітап индустриясы белсенді дамып келеді. Бұл қозғалысқа ҚИСИ-нің қосқан үлесі өте зор. Институт межені жоғары қояды: оның жарияланымдары – кең ауқымды оқырмандар үшін бейімделген ғылыми жұмыстар мен кітаптардың синтезі. Олар қол жетімді тілде, қажетсіз жеңілдетусіз жазылған, бұл негізгі хабарламалар мен жаһандық трендтерді тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Бүгінгі ұсынылған монографияда көптеген халықаралық жағдайлар мен аналитикалық шолулар бар. Көптеген қазақстандықтар үшін бұл маңызды идеялармен және интеллектуалдық трендтермен танысу мүмкіндігі. «Кітап қарапайым оқырмандар сөрелерінен ғана емес, саяси және экономикалық талдаушылар арасында да лайықты орын алатынына сенімдімін», — деді Мәдина Нұрғалиева.
«Жастар» ғылыми-зерттеу орталығының директоры Олжас Бейсенбаев ұсынылған монографияда модернизация теориясының түрлі аспектілері, соның ішінде қазіргі кезеңде қазақстандық қоғам үшін үлкен құндылық болып табылатын «күшті мемлекет – күшті қоғам» тұжырымдамасы берілгенін атап өтті. Сонымен қатар, «Жастар» ғылыми-зерттеу орталығының директоры «мүмкіндіктер дәлізі» тақырыбына тоқталып, мемлекет пен қоғамның дамуында стратегиялық жоспарлау мен қолда бар ресурстарды тиімді пайдалану басты рөл атқаратынын атап өтті.
Талқылауды ҚСЗИ бас ғылыми қызметкері, саяси ғылымдарының докторы Санат Күшкімбаев қорытындылап, ұсынылған монографиядан әркім өз назарын аударатын нәрсе таба алатынына сенім білдірді, өйткені онда сыртқы саясат, ұлттық бірегейлік, мемлекет пен қоғамды жаңғырту мәселелерінің ауқымы қозғалады. Бұл алдағы онжылдықтарда қазақстандықтардың күн тәртібінде болатын өзекті тақырыптар. Кітап оқырманды автормен диалогқа шақырады.
Сараптамалық кездесу соңында автор пікірталасқа қатысушыларға алғысын білдіріп, айтылған ұсыныстар мен ескертпелер алдағы зерттеулер мен практикалық ұсыныстарға негіз бола алатынына сенім білдірді.
