2-бөлім. Бөліну немесе ажырау?
Ерболат Сейлеханов, ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ бас ғылыми қызметкері, саясаттану ғылымдарының докторы
АҚШ-та «кездейсоқ» президенттер болмайды — олардың әрқайсысы америкалық қоғамның көпшілігінің саяси ерік-жігерін білдіреді. Дональд Трамп та ерекше емес. Оның артында қарапайым американдық сайлаушылар да, ірі бизнес өкілдері – қаржы-өнеркәсіп топтары, АТ-алыптары, БАҚ иелері тұр. Егер біріншілерін «Американы қайтадан ұлы етеміз!» деген Трамптың ұраны «жігерлендірсе», екіншілері Трамптың бәсекелестеріне протекционистік шаралар мен қолды бұру саясатының тікелей пайдасына сенеді. Ұлтшылдық, экономикалық эгоизм және саяси қысым араласқан бұл тасқын Еуропаны да жайпап өтті. Сондықтан, қазір сарапшыларды алаңдатып отырған басты мәселе — еуроатлантикалық қатынастардың қазіргі бөлінуі АҚШ пен Еуропаның «шынайы келісім» дәуірінің аяқталуы ма немесе трансатлантикалық бірліктің түбегейлі үзілуіне емес, келіспеушіліктердің кезекті эпизодына айнала ма?
Біздің ойымызша, бұл сұрақтың объективті жауабы трансатлантикалық ынтымақтастықтың негізінде жатқан факторлардың жиынтығын қарастыру болады. Атап айтқанда, демократия мен бостандық сияқты құндылық принциптері туралы жалпы түсінік таусылды ма, «еркін әлемді» қорғаудың жалпы міндеттемелері қаншалықты берік, Батыстағы сауда-экономикалық қатынастар соншалықты күшті ме?
Осы факторларды толығырақ қарастырайық.
Бір қарағанда, құндылықтардағы жіктеліс еңсерілмейтіндей болып көрінбейді. Демократияны сайлаушылар дауыстарының көпшілігі мен азшылығын қарапайым арифметикалық салыстыру деп қарайтын Американың қазіргі басшыларының түсінігі мен қоғамның бір бөлігінің мүдделерін есепке алмай отырып, бүкіл қоғамның мүддесі үшін билікті жүзеге асыру тәсілі деп санайтын еуропалық элитаның демократияны терең түсінуіне сәйкес келмейді (мысалы, Германияда немесе Францияда оңшыл популистердің билікке келуіне жол бермеу мәселесінде). Сонымен қатар, либерализмнің аталары түсінгендей, бостандық ешқайда кетпеді, бұл мағынада оны Атлант мұхитының екі жағындағы халықтың басым көпшілігі әлі де қолдайды.
Екіншіден, НАТО Жарғысының 5-бабы, Трамп не айтса да, Батыс ұжымдық қауіпсіздік жүйесінің мызғымас негізі болып қала береді. Бұл туралы НАТО елдерінің әскери сарапшылары да, АҚШ әскери күштерінің командалық құрамы, соның ішінде НАТО-ның Еуропадағы біріккен күштерінің Жоғарғы Қолбасшысы Кристофер Каволи де нақты айтты. НАТО Бас хатшысы Марк Рютте үшін бұл мәселе де пікірталас тудырмайды. Егер Трампты қазір АҚШ халқының жартысынан азы қолдайтынын ескеретін болсақ, американдықтар жаңа әскери одақтарға қарағанда Еуропамен бұрынғы әскери-саяси қатынастарды сақтауды жақтайды деп айтуға болады.
Соңында, ең бастысы, АҚШ-тың Еуропамен сауда-экономикалық байланысы. ЕО Американың ең ірі сауда серіктестерінің бірі болып табылатынын айта кету керек. 2024 жылы АҚШ ЕО-ға 341,9 миллиард долларлық тауарларды экспорттады. АҚШ-тың Санақ бюросының мәліметі бойынша, ЕО-дан импорт 555,5 миллиард долларды құрап, сауда тапшылығы 213,6 миллиард долларды құрады, бұл тарихтағы ең жоғары көрсеткіштердің бірі. Еуропалық мәліметтерге сәйкес, ЕО-ның АҚШ-пен тауар саудасындағы профициті 2024 жылы шамамен 227 миллиард долларды құрады.
Сонымен қатар ЕО-дағы Американдық Сауда Палатасының (AmCham EU) бағалауы бойынша, АҚШ-тағы еуропалық компаниялардың «еншілес кәсіпорынның» сатылымы 3,5 трлн доллардан, ал Еуропадағы американдық компаниялардың филиалдары 4 трлн доллардан асты. АҚШ-тың қызмет көрсету саудасында да үлкен артықшылығы бар, бірақ бұл аса жарнамаланбайды.
AmCham EU есебіне сәйкес, Еуропаға әлемнің басқа аймақтарына қарағанда тікелей американдық инвестициялар көбірек түседі. Сонымен қатар, еуропалық компаниялар АҚШ-қа түсетін барлық жеке капиталдың үштен екісіне жуығын құрайды.
Тұтастай алғанда, АҚШ пен Еуропа арасындағы сауда соғысының күшеюі жылына шамамен 9,5 трлн доллар болатын коммерциялық қатынастарға, соның ішінде екіжақты сауда мен инвестицияларды қауіп төндіреді, деп хабарлайды Американдық Сауда Палатасының ЕО есебінде. Ондаған жылдар бойы қалыптасқан мұндай «мұрадан» бас тарту Атлант мұхитының екі жағындағы жоспарларға енуі екіталай.
Жалпы, Дональд Трамптың Ақ үйге оралуымен еуроатлантикалық қарым-қатынас қиын кезеңдерді бастан өткеруде. Бүгін Еуропа елдері АҚШ-пен өзара әрекеттесу форматын қайта қарау қажеттілігіне тап болды. Дәстүрлі түрде американдық қауіпсіздік кепілдіктеріне сүйенетін еуропалық мемлекеттер жаңа жағдайларға – қаржылық міндеттемелерді қайта бөлуге және АҚШ-тың экономикалық қысымын арттыруға бейімделуі керек.
Сонымен қатар Американы өзінің одақтастарына сүйенбей, тіпті олармен бәсекелестікке түсе отырып, қайта ұлы ету мүмкін емес. Нәтижесінде, біздің көріп отырғанымыздай, Вашингтон кез келген жағдайда ЕО мен НАТО-ның жаһандық рөлімен санасуға мәжбүр болады, сондықтан трансатлантикалық ынтымақтастық, тіпті кейбір шарттарға қарамастан, стратегиялық перспективада АҚШ сыртқы саясатының негізгі құрамдас бөліктерінің бірі болып қала береді.
