Бүгінде Қазақстанда құқықтық мемлекет құру қажеттілігі жиі айтылып жүр. Бұл құр ұран емес – бұл заман талабы. Азаматтардың билік пен сот жүйесіне деген сенімі толық орнықпаған жағдайда, құқық бұзушыларға қатысты кез келген таңдамалы көзқарас әділетсіздік ретінде қабылданады. Бұл әсіресе заң нормаларының өзінде орын алған әділетсіздікке қатысты.
Әңгіме әкімшілік құқық бұзушылық жасаған кәсіпкерлік субъектісінің ауқымына байланысты айыппұл көлемінің саралануы туралы болып отыр. Яғни, қазіргі қолданыстағы заңнамада шағын, орта және ірі бизнеске әртүрлі мөлшерде айыппұл белгіленеді. Бір қарағанда, бұл әділдікке ұқсайтын сияқты: ірі бизнес – үлкен пайда, демек, үлкен жауапкершілік. Бірақ мәселе олай емес.
Мәселенің мәні неде?
Жіктеудің шығу тегі
2014 жылға дейінгі Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте барлық бизнес субъектілеріне бірдей талап қойылатын. Айыппұлдар бірыңғай мөлшерде белгіленетін. Алайда жаңа Кодекс қабылданған соң кәсіпкерлік субъектілері саралана бастады. Бұл қадам экономикалық пропорционалдылықты ескеріп, заңға бағынуды ынталандыру мақсатында қолға алынған еді.
Қазір Кодекстің Ерекше бөлімінде, әсіресе салық, экология, санитария, сауда және байланыс салаларындағы баптарда айыппұлдар көлемі субъектінің ауқымына қарай сараланып белгіленеді: шағын бизнеске – бір мөлшер, ортаға – екіншісі, іріге – үшіншісі.
Қай жерде бұл орынды емес?
Бұл саралау тәжірибесі бүгінде әмбебап сипатқа ие болып, кейде мүлде орынсыз жағдайларда да қолданылып келеді. Мысалы, бір ағашты кесу – бұл бір реттік әрекет. Оны ірі кәсіпорын немесе жеке кәсіпкер кескеніне қарамастан, келтірілген экологиялық залал бірдей.
Келтірілген зиян құқық бұзушының экономикалық мәртебесіне байланысты емес. Сондықтан заң да бейтарап болуы тиіс. Алайда нақты баптарда келесідей мысалдар бар:
326-бап – экологиялық рұқсат талаптарын бұзу: 50-ден 1000 АЕК-ке дейін айыппұл;
553-бап – тауарларға билік ету тәртібін бұзу: 200-ден 1000 АЕК;
187-бап – туризм саласындағы бұзушылықтар: бизнес көлеміне қарай айыппұлдар сараланады. Бұл жағдайларда құқық бұзушылықтың сипаты қызмет сапасымен немесе әрекеттің мазмұнымен байланысты, бірақ кәсіпкерлік субъектісінің көлемімен емес.
Не істеу қажет?
Біздің ұсынысымыз – құқық бұзушылықтың нақты сипаты мен субъектінің ауқымы арасында объективті байланыс жоқ жерлерде саралауды алып тастау:
- санитарлық талаптарды бұзу;
- табиғи нысандарды бүлдіру немесе жою;
- жеке деректерді заңсыз жариялау;
- қоғамдық тәртіпті бұзу.
Мұндай жағдайларда зиян көлемі субъектінің көлеміне байланысты емес, сондықтан жазалау шаралары да біркелкі болуы тиіс.
Саралауды келесі салаларда ғана сақтау қажет:
- салық төлеу бойынша бұзушылықтар;
- өндіріс көлеміне байланысты экологиялық эмиссиялар;
- қаржылық есептілік талаптарын бұзу;
- нарықтағы үстем жағдайды теріс пайдалану.
2030 жылға дейінгі Құқықтық саясат тұжырымдамасы құқық қолданудың әділетті, қисынды және болжамды болуын талап етеді. Сонымен қатар, негізсіз артықшылықтар мен кемсітушілікке жол бермеуі тиіс. Дифференциация тек нақты негіздерге – әрекеттің сипатына, тәуекелге немесе субъектінің ерекшелігіне сүйенуі тиіс. Жай ғана экономикалық мәртебеге қарап шешім қабылдау – бұл құқық үстемдігіне қайшы.
Бүгінде Әкімшілік кодекстің Ерекше бөлігін қайта қарап, жүйелі аудит жүргізетін уақыт келді. Мұндай талдау барысында келесі сұрақтар басшылыққа алынуы тиіс:
- құқық бұзушылықтың сипаты мен субъектінің көлемі арасында нақты байланыс бар ма?
- саралау объективті ме, әлде формалды ма?
- заң алдындағы теңдік принципі бұзылып тұрған жоқ па?
Нәтижесінде нормативтік-құқықтық базаны қайта жаңарту қажет: бұл – формалды емес, шынайы реформалар үшін жасалуы тиіс қадам. Жеке кәсіпкерден бастап ірі бизнеске дейін барлық субъектілер өзін заң алдында тең сезінгенде ғана – құқық үстемдігі толық орнайды. Ал бұл – шынайы құқықтық саясаттың іргетасы.
Марат Жұмағұлов,
ҚСЗИ бас ғылыми қызметкері, заң ғылымдарының докторы,
қауымдастырылған профессор, құқық қорғау органдарының ардагері,
Қазақстанның құрметті заңгері
