Дамудың қазіргі кезеңіндегі саяси модернизация дәйектілікпен ерекшеленеді. Өкілеттікті орталықтан өңірлерге орталықсыздандыру әкімдерді сайлау тәсілінің өзгеруімен қатар жүреді. Бұрын аудандар мен облыстық маңызы бар қалалар деңгейіндегі әкімдер мәслихат депутаттары арқылы жанама түрде сайланса, өткен сайлаудың айрықша ерекшелігі – олардың тікелей сайлануы. Алғаш рет жергілікті тұрғындар әкімдерді мәслихат депутаттары атынан емес, тікелей таңдады. Ауыл әкімдерінің ғана емес, аудан әкімдерінің де тікелей дауыс беру арқылы сайлануы азаматтардың саяси өміріне сайлау практикасына жиі жүгінетіндігін айғақтайды. Бұл үдеріс конституциялық реформалардың демократиялық сипатқа ие екендігін және азаматтардың жергілікті жерлерде, оның ішінде әкімді сайлау арқылы саяси шешімдер қабылдау үдерісіне тартылуын арттыруға бағытталғанын растайды.
Өткен сайлау пилоттық сипатқа ие болып, тек 42 аудан мен 3 қаланы қамтыды. Бірақ қазіргі сайлау науқанында сайлау рәсімінің құқықтық шеңбері сыналды, кейін сайлау науқанына талдау жасалады. Сайлау өткен аудандардың тұрғындары арасында сауалнама жүргізіледі. Пилоттық сайлау нәтижелері басқа өңірлерде аудандар мен облыстық маңызы бар қалалар әкімдерінің тікелей сайлауын өткізуге әсер етеді. 2024 жылдан бастап аудан әкімдерін тікелей сайлау жалпыхалықтық сипатқа ие болады.
Іс жүзінде бұл жақын арада ауылдар, аудандар мен қалалар деңгейінде (республикалық деңгейден басқа) барлық қазақстандықтар өз әкімдерін сайлайтынын білдіреді. Сонымен қатар ауыл тұрғындары сайлау үдерістеріне көбірек қатысады – референдумдарға, депутаттар мен президентті сайлауға қатысудан басқа, олардың тек өз ауылының ғана емес, ауданның әкімдерін де сайлауға құқығы бар.
Тікелей сайлау институтының осындай кеңеюі елді демократияландырудың нақты векторын көрсетеді. Билік пен қоғам арасындағы қарым-қатынастың жаңа моделі қалыптасып жатыр. Бүгінгі таңда тікелей сайлау – азаматтардың ерік-жігерін білдірудің және шешуші саяси лауазымдарға «халықтан келгендерді» таңдаудың тиімді құралы.
Азаматтардың сайлау үдерістеріне қатысуы сөзсіз сайлау мәдениетін жетілдіруге әкеледі. Сайлау үдерістерін реформалаудағы алғашқы қадамдар күрделі болуы мүмкін. Дегенмен тікелей сайлаудың әрбір жаңа толқыны ашықтықты арттырып, әділ саяси күреске жағдай жасап, азаматтық белсенділіктің өсуіне серпін береді.
Шын мәнінде, бұл азаматтардың саяси құқықтарын кеңейтуді білдіреді. 2020 жылы Қазақстан азаматы ел президентін ғана сайлай алды. Ал бүгінде азаматтар ауылдар, аудандар мен қалалардың әкімдерін, сондай-ақ мәслихаттар мен Мәжіліс депутаттарын тікелей сайлап қана қоймай, үміткерлер ретінде сайлауға өздері қатыса алады. Бұл ретте тікелей сайлау құқығын іске асыратын сайлау үдерістері жыл сайын дерлік ұйымдастырылады. Ұзақ мерзімді перспективада бұл азаматтардың қоғамдық саясатқа деген қызығушылығын арттырып, олардың саяси мәдениетін күшейтеді.
Ермек Тоқтаров,
ҚР Президенті жанындағы Қазақстанның стратегиялық зерттеулер институты Стратегиялық талдау бөлімінің басшысы
