Қазақстанда өткен аудандық деңгейдегі және облыстық маңызы бар қалалар әкімдерінің сайлауы пилоттық нұсқада «халық үніне құлақ асатын мемлекет» президенттік тұжырымдамасын түсінудің жаңа кілтін белгілейді. Қазіргі жағдайда Мемлекет басшысы Қ. Тоқаевтың мемлекеттік саясаттың атаулы бағыты туралы саяси ұстанымы нақты және жүйені өзгертетін шешімдермен расталады. Мемлекеттік аппарат пен қоғам арасындағы ішкі қатынастар пирамидасы даралық менеджменттен азаматтық сұраныстарды жекелендіруге ауысады.
Шын мәнінде, мезо деңгейіндегі әкімдерді сайлау тетігі «халық үніне құлақ асатын мемлекеттің» тиімді іске асырылуын ынталандырады: жергілікті басқарушылардың өздері енді азаматтармен тікелей қарым-қатынас жасауға және оларға дауыс бергендердің мәселелерін өз бетінше шешуге мүдделі. Мұндағы пайда өзара: әкімдер тиімді жұмыс істеген жағдайда адамдарға заңды қолдау көрсетіп, ал тұрғындар өз кезегінде мүмкіндігінше өзекті мәселелерін шешеді.
Мұндай модельдің өзегі – «қабылдау парадигмасының» өзгеруі: әкімдер үшін жергілікті тұрғындар қазір тек аумақтық бірліктер ғана емес, «тірі» сайлаушылар. Осыған сүйене отырып, кері байланыс алу және аудиторияның адалдығын қамтамасыз ету қажеттілігіне баса назар аудара отырып, коммуникациядағы атқарушы биліктің тәсілдері де сәйкесінше өзгереді. Менеджерлердің саяси мансабы осыған байланысты болады.
Жалпы, ұзақ уақыт бойы кулуарлық үдерістердің көлеңкесінде болған қоғамдық саясаттың дамуы серпін алады. Әкімдер өз кабинеттерінен жиі «халыққа шығуға», ыңғайсыз сұрақтарға, сындарлы және тіпті сындарлы емес сынға үнемі жауап беруге мәжбүр болады. Үнсіз басшылар әлдеқайда аз болады. Мұндай тұрақты қоғамдық бақылауда болу барлығына пайдалы болады: жергілікті өзін-өзі басқару органдары біртіндеп ашылып, сайлаушылармен кездесуге мәжбүр болады.
Сондай-ақ, жергілікті жерлерде саяси бәсекелестік күшейе түседі: әкімдерге өзінің KPI және қызметтің нәтижелілігін арттыру өте маңызды болады. Сайланған жарыстан кейін «бәсекелестік рух» төмендемей, сайланған әкімнің бұрынғы және болашақ қарсыластары жіберілген әрбір қатені болашақ науқандар үшін пайдалана алады. Сондықтан әкімдер корпусы түбегейлі қайта құруға, пікірлес адамдарды іздеуге, командалар құруға, нақты мақсаттарға жету үшін бастамашыл тұрғындарды тартуға мәжбүр болады.
Қазақстандықтардың билікті өңірлік деңгейде қабылдауы да түбегейлі өзгереді деп сеніммен айтуға болады. Әкімдердің өздері жаңа әлеуметтік және инфрақұрылымдық жобаларды ілгерілетуге, жұмыс орындарын құруға және ШОБ-ты ынталандыруға барынша мүдделі болады.
Тұтастай алғанда, әкімдерді сайлаудың жиынтық әсері барлық аумақтық ерекшеліктер мен менталитетті ескере отырып, оң болады деп күтілуде. Саяси жүйенің төменгі және орта деңгейлердегі тұрақтылығы артып, демократия қағидаттары күшейеді, сенімді байланыс арналары пайда болады және бұның бәрі біздің миллиондаған азаматтарымыздың өмір сүру сапасын жақсартуға әсер етуі керек.
Әмина Үрпекова,
ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ
Электоралды үдерістерді зерттеу бөлімінің бас сарапшысы
