2022 жылғы 3 мамырда ҚР Президенті жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтында «КИСИ GPS» ұлттық сараптама алаңының кезекті отырысы өтті. Кездесудің тақырыбы Қазақстандағы саяси жаңартуларға, атап айтқанда, жалпыхалықтық референдумға арналды.
Референдум өткізу туралы шешім жалпыхалықтық жоба ретінде конституциялық реформаның мәнін көрсетеді. Түзетулер жобасының ережелері, оның ішінде Ұлттық кеңес және басқа да қоғамдық кеңестер алаңдарында жарияланған ұсыныстардан тұрады. Бұл «халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасының тиімді екенін көрсетеді. Конституциялық реформа Президенттің жергілікті атқарушы билікке ықпал ету, саяси партияға мүшелігі және басқа да мәселелер бойынша өкілеттіктерін шектеу нормаларын қамтиды. Парламенттің депутаттық корпусын қалыптастыру тетігі айтарлықтай өзгеріп, Мәжілістің рөлі де артып келеді. Конституциялық реформада құқық қорғау институттарына ерекше көңіл бөлінеді. Конституциялық сот құрылып, азаматтар сол жерге өздерінің конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғау бойынша жүгіне алады.
«КИСИ GPS» ұлттық сараптама алаңының кезекті отырысын аша отырып, ҚСЗИ директоры Еркін Тұқымов Мемлекет басшысының ел үшін маңызды мәселелердің барлығы референдум арқылы шешілетіні туралы айтылған сайлауалды тұғырнамасын еске салды. Алдағы конституциялық өзгерістер бойынша референдумға қатысу Қазақстан азаматтарына өз еркін білдіру құқығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Конституцияға түзетулер енгізуге тікелей дауыс беру азаматтардың жаңа Қазақстан құрылысына тікелей қатысуын жеңілдетеді.
«Референдум халықтың еркін білдіру тәсілі ретінде өте кең таралған тәжірибе болып саналады. Көбінесе референдум Швейцарияда кеңінен қолданылады, 400-ден астам рет плебисцит орын алған. Басқа Еуропа елдерінде соңғы 200 жылда референдум 149 рет, Орта және Таяу Шығыста 93 рет, Азия елдерінде 30 рет өткен. Конституцияға өзгерістер енгізу бойынша референдум өткізу бастамашылығы қисынды және орынды деп ойлаймын. Тіпті, Мемлекет басшысы өзінің сайлауалды тұғырнамасында ел үшін маңызды мәселелердің барлығы референдум арқылы шешілетінін қадап айтты. Бұл, бәлкім, ұлттық ауқымда шешімдер қабылдаудың ең заңды жолы». Болашақ саяси үлгіні анықтауға бүкіл халықтың кеңінен тартылуы халықтың жүріп жатқан процестерге ықпал етуінің шешуші факторы болады», – деді Еркін Тұқымов.
Қазақстандағы соңғы референдум 1995 жылы өткенін, сол кезде қазіргі конституция қабылданғанын, жаңа Ата заңды қабылдау бойынша референдумға сайлаушылардың 90% қатысып, 90% қолдау көрсетілгенін атап өткен жөн. Заңнамаға сәйкес, референдумды өтті деп санау үшін сайлаушылардың 50% қатысуы, ал түпкілікті шешім қабылдау үшін көпшілік дауыстың болуы жеткілікті.
Жиынға қатысқан ҚР БҒМ ҒК Мемлекет тарихы институтының бас ғылыми қызметкері Жапсарбай Қуанышев қазіргі геосаяси жағдайда референдум өткізу – батыл қадам екенін атап өтті. «Бүгінде елімізде ауқымды реформалар жүргізілуде. 27 жылдан кейін халық үлкен өзгерістерге араласуға мүмкіндік алды. Референдум өткізер алдында халықтың өз пікірін білдіруіне, Жаңа Қазақстанға деген көзқарасын ортаға салуға мүмкіндік беру керектігін атап өткім келеді. Бүкіл процесті құқықтық және конституциялық негізде жолға қою керек, құқықтық және технологиялық мәселелерге көп көңіл бөлу керек», – деп бөлісті сарапшы.
Алдағы референдумның маңыздылығына тоқталған Еуропалық құқық және адам құқықтары жөніндегі сараптама институтының директоры Марат Бәшімов Конституция ешқандай айрықшылықты қабылдамайтынын баса айтты. «Заң мен сот алдында бәрі бірдей. Теңдік пен әділеттілік қағидаттарына сәйкес келмейтіндердің барлығын Конституциядан алып тастау керек. Референдум – халықтың ең биік қалауы, биліктің қайнар көзі – халық. Енді олар тез арада құқықтық блоктағы өзгерістерді күтуде, олар Парламент сайлауын, саяси партияларда өзгерістерді күтеді, яғни құқықтық негіздер құру қажет. Елдегі жағдай күрделі, бірақ Президентке деген халық тарапынан қолдау өте үлкен», – дейді Марат Башимов.
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ-дың Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы, конституциялық құқық кафедрасының профессоры Ермек Абдрасулов Конституцияға түзету ретінде референдумға ұсынылған өзгерістердің барлығында қайшылықтар жоқ екенін және Парламенттің өкілеттігін кеңейтуге бағытталғанын атап өтті. «Ресейдің тәжірибесі қызық, Президент конституциялық түзетулер енгізу туралы ұсыныстарын Парламентке енгізеді, заң шығарушы орган референдум нәтижесінде күшіне енетін заңды қабылдады», – деп бөлісті сарапшы.
Мемлекет тарихы институтының директоры Еркін Әбілдің айтуынша, Конституцияға енгізілген өзгерістерге қатысты түсіндірулер халыққа түсінікті жүргізілуі керек. «Ақпараттық науқанды, түзетулер бойынша талқылаулар мен пікірталастарды қазірден бастау өте маңызды. Барлық түзетулердің мағынасын халыққа жеткізу керек. Қазір заңдық түсініктеме жасалынуда, бірақ бұл тілді барлығы бірдей түсіне бермейді», – деді Еркін Әбіл.
ҚР Парламенті Сенаты Төрағасының кеңесшісі Жанар Тулиндинова қаңтар оқиғасы саяси институттардың вакуумын көрсеткенін айтты. «Бүкіл әлем елдеріндегі референдумның әртүрлері дауыс беруге болатын негізгі мәселелердің бар екенін көрсетеді. Ең бастысы, бір түзету бүкіл реформаға тосқауыл болмауы тиіс. 1990 жылдары Ресейде болған референдумдағыдай бірнеше сұрақтарды жеке қою мүмкіндігі бар», – дейді Жанар Тулиндинова.
Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі Заңнама және құқықтық ақпарат институты директорының орынбасары Ролан Джангарашев атап өткендей, конституциялық реформалар азаматтардың саяси мәдениетін қалыптастырудың бастапқы нүктесі болуы тиіс. «Жалпылама референдум өткізу туралы өте күшті саяси ерік-жігерлік шешім қабылданды. Референдум демократиялық қоғамның, кез келген құқықтық мемлекеттің ең маңызды құралы болып табылады, онда адамдар ел үшін маңызды шешімдерді қабылдауға белсенді түрде қатысады, осылайша әрбір адам жауапты болады. Азаматтар бұл түзетулердің қаншалықты маңызды екенін түсінгенде, ешқандай күмән болмайды. Қоғам өз бетінше шешім қабылдауға дайын», – деп есептейді сарапшы.
Жоғары заң мектебінің доценті, PhD докторы, Астана халықаралық университеті Жас ғалымдар кеңесінің төрайымы Мәдина Есіркепова халықаралық тәжірибені зерделеудің маңыздылығына тоқталды. «Референдумды ұйымдастырудың күшті және әлсіз жақтарын анықтау үшін халықаралық тәжірибені зерделеу қажет. Сондай-ақ, конституциялық өзгерістер бойынша шешім қабылдайтын азаматтарға үлкен жауапкершілік жүктелетінін атап өткім келеді. Қазір барлық назар бір резонансты түзетуге аударылды, бірақ басқа өзгерістер елдің саяси жүйесіндегі маңызды өзгерістерге қатысты. Сондықтан енгізіліп жатқан түзетулермен танысу жұмыстарын бастау маңызды, жаңа нормаларды түсіндіру қажет. Және бұл жерде тұжырымдамалық аппаратқа назар аудару маңызды. Бүгінгі таңда барлық мамандар, экономистер, саясаттанушылар, заңгерлер енгізілген нормалардың белгілі бір ұғымдарын түрліше түсіндіреді және түсінеді», – деп бөлісті Мәдина Есіркепова.
Белгілі журналист, «Халықаралық қазақ тілі қоғамының» вице-президенті, Қазақстан халқы ассамблеясының мүшесі Максим Рожин де ақпараттық жұмыстарды сапалы жүргізудің маңыздылығын атап өтті. «Бүгінде елдің саяси өміріне жұртшылық қатты қызығушылық танытуда. Бұрын мұндай болмаған. Сапалы ақпараттық жұмыс мәселесі өте өзекті. Халық толыққанды ақпарат алып, хабардар болуы және жағдайды толық түсінуі керек. Жаңа өзгертулер мен толықтырулар енгізбес бұрын оның механизмін ойластырып, әзірлеу маңызды. Бұл өзгерістер ерекше болуы керек, олар халықтың мүддесіне негізделуі керек», – деді Максим Рожин.
ҚР АҚДМ «Қоғамдық келісім» РМУ директоры Ғалымжан Құсманғали енгізілген өзгерістердің барлығы халық мүддесіне сай болуы керектігін баса айтты. «Тұрғындар арасында сапалы түсіндіру жұмыстарын жүргізу маңызды. Өйткені бүгінде әлеуметтік желіде заңгерлер арасында пікірталас жүріп жатқанымен, жұртшылық, қарапайым халық арасында пікір алмасу жоқ. Бұлай болмауы керек. Барлық жаңартулар мен өзгерістер халықтың мүддесі мен сұранысына сай болуы керек», – деп атап өтті сарапшы.
ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ директорының кеңесшісі Асқар Нұрша өз кезегінде Конституцияны маңызды саяси құқықтық құжат ретінде ғана емес, әлеуметтік прогрестің құралы ретінде қарастыруды ұсынды. «Қолданыстағы Конституция ағымдағы жағдайды түзетіп қана қоймай, сонымен бірге ілгері жұмыс істеп, қоғамдық прогрестің мүддесіне қызмет етуі керек. Өйткені бүгінде қоғамдағы әлеуметтік өзгерістер саяси трансформациялардан әлдеқайда алда. Біз қоғамымыздың қай бағытта дамып жатқанын түсінуіміз керек, бұл процесті Конституция арқылы алдын ала реттеуіміз керек. Кері қайтару болмайтынына кепілдік қажет», – дейді Асқар Нұрша.
